مذهب جعفری

از جمله سؤالاتی که درباره تشیع و سرمنشأ آن پیش می آید، این است که چرا مذهب شیعه را به نام ششمین پیشوای صادق، مذهب جعفری می گویند درحالی که روشن است اساس این مذهب در دوران رسول خدا(صلی الله علیه و آله و به نام علی بن ابی طالب یعنی «شیعه علی» بنا نهاده شد و همگان شیعه را به علی(علیه السلام) و اعتقاد به ولایت بلافصل او پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله می شناسند. در پاسخ به این سؤال، نگاهی اجمالی به وضعیت سیاسی و فرهنگی عصر امام صادق(علیه السلام) بسیار راهگشا خواهد بود. زندگی پُربرکت امام(علیه السلام) و دوران امامت ایشان برابر بود با تحولات عظیم سیاسی و حکومتی در داخل جامعه اسلامی. دولت بنی امیه رو به ضعف و سُستی و انحطاط گذاشته بود و حکومت بنی عباس هنوز چنان اساس خود را محکم نکرده بود که با خیال آسوده امام صادق(علیه السلام) را تحت فشار و سلطه خود از هر فعالیتی بازدارد و این فرصتی طلایی برای امام(علیه السلام) بود تا علوم اسلامی و احکام الهی را نشر و گسترش دهد و تعالیمی را که به واسطه پدرانش از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله اخذ کرده بود، میان مردم ترویج نماید. پیش تر امویان با مراقبت و نظارت های سنگین خود بر اهل بیت(علیهم السلام)، میان جامعه اسلامی و ایشان فاصله ای بزرگ انداخته بودند و نمی گذاشتند مردم از سرچشمه های زلال علم و اندیشه آنان بهره کافی ببرند. اما در دوره امام صادق(علیه السلام)، آزادی بیان نسبی با توجه به شرایط ویژه سیاسی و انتقال حاکمیت از بنی امیه به بنی عباس، به وجود آمده بود و نام امام صادق(علیه السلام) به عنوان داناترین امت اسلامی بر سر زبان ها افتاد و ایشان با بهره گیری سنجیده و دقیق از این فرصت، به تقویت مبانی اعتقادی و باورهای دینی و پاسخ گویی به شبهات بر پایه احادیث و روایات صحیح اقدام نمود و این مهم ترین علت بود برای شکل گیری فقه و اعتقاد شیعه به صورت مستقل و اصیل. امام(علیه السلام) علوم ناب اسلامی را به گونه ای مطرح نمود که در کنار اندیشه ها و معارف معمول آن روزگار، ماهیتی مستقل داشت و پاسخ گوی نیازهای مختلف انسانی در زمینه های گوناگون بود. مکتب و مدرسه علمی امام صادق(علیه السلام) مدرسه ای خاص بود. هم از جهت تنوع علومی که در آن تعلیم داده می شد و هم از جهت فراوانی دانش آموختگان و شاگردان. دانش هایی همچون علم قرآن، سنت، فقه، تاریخ، عقاید، کلام و فلسفه در این مکتب رواج داشت و به علومی چون ستاره شناسی و پزشکی و شیمی پرداخته می شد[ اعلام الهدایة، ج 8، ص 126.]. آنچه از امام صادق(علیه السلام) و از مکتب تعلیم و تربیت او در قالب احادیث و روایات فقهی و اعتقادی و اخلاقی و… به ما رسیده، مجموعه ای گسترده و متنوع و در عین حال بی سابقه است. شیعه هنوز هم از جهت فکری و عقیدتی خود را مدیون آن امام(علیه السلام) و متکی به شخصیت عظیم و الهی آن حضرت و پرورده میراث علمی ایشان می داند و برای همین است که مذهب شیعه را مذهب جعفری می گویند.
دانشمندان از هیچ یک از اهل بیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله به مقدار آنچه از جعفربن محمدصادق(علیه السلام) روایت دارند، نقل نکرده اند و هیچ یک از آنان شاگردانی به اندازه شاگردان او نداشته اند. اصحاب حدیث نام راویان از او را چهارهزارتَن نوشته اند. نشانه آشکار امامت او خردها را حیران می کند و زبان مخالفان را از طعن و شبهه لال می گرداند[ زندگانی امام صادق جعفر بن محمد(صلی الله علیه و آله، ص 61 به نقل از تذکرة الحفاظ، ج 1، ص 166.].
همه آنچه گفته شد نشانه روشنی است بر این که نسبت دادن مذهب شیعه به امام صادق(علیه السلام) و آن حضرت را مؤسس مذهب شیعه جعفری قلمداد کردن به جا و به حق است. علاوه بر اینکه اندیشه انتساب شیعه به امام(علیه السلام) در زمان خود آن حضرت شکل گرفت و در سخن ایشان بر آن صحّه گذاشته شد. آنجا که به یکی از اصحاب خود فرمود:
«هر یک از شما که در دین خود تقوا را رعایت کند و راستگو باشد و ادای امانت نماید و با مردم به نیکی رفتار کند، مردم می گویند او جعفری است و من خوشحال می شوم واگر این گونه نباشید مایه ننگ و عار من خواهید بود و مردم می گویند این تربیت جعفری است»[ الامام الصادق(علیه السلام)، ج 1، ص 187.].
بنابراین، معلوم می شود که در آن زمان در میان مردم این تعبیر درباره شیعیان، معمول و جا افتاده بود و همه شیعه را در نسبت با امام جعفر صادق(علیه السلام) می شناختند و به آنها «جعفری» می گفتند و از مذهب شیعه با عنوان «مذهب جعفری» یاد می کردند.