مخاطبین یا ایها الذین آمنوا در قرآن

پاسخ کوتاه:
خطاب قرانی یا ایها الذین امنوا و… با توجه به تاریخ اسلام و شأن نزول آیات، الزاماً مخصوص مومنان نیست و شامل غیرمومنان هم می شود. یعنی لزوماً در مورد مؤمنان واقعی نیست، بلکه در آیات زیادی، اشاره به مسلمانان عادی دارد.

خطاب قرانی که اولش میگوید یا ایها الذین امنوا و… با توجه به تاریخ اسلام و شأن نزول آیات، الزاماً مخصوص مومنان نیست و شامل غیرمومنان هم می شود. آیات بسیاری در قرآن پیرامون مسائل اخلاقی وجود دارد که هر یک بر اساس مناسبتی مانند رفتار افراد مختلف با پیامبر و یا بالعکس نازل شده است. در یکی از این آیات چنین آمده است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ».[1]در مورد شأن نزول این آیه دو دیدگاه وجود دارد:
1. ابوبکر و عمر در پیش پیامبر اختلاف کرده و صدای خود را بالا بردند و این آیه نازل شد. که برای اطلاع از جزئیات آن ر.ک: 50833؛ مخالفت و درگیری عمر و ابوبکر با یکدیگر
2. در مدینه شخصی به نام «ثابت بن قیس» بود که گوشش سنگین بود؛ لذا خیلى بلند حرف می‌زد و گاهى که نزد پیامبر(ص) سخن می‌گفت نیز صدایش بلند بود؛ لذا حضرت از صداى او آزرده می‌شد. آیه نازل شد که «صداى خود را از صداى پیامبر(ص) بلندتر نکنید…». وقتی ثابت بن قیس فهمید آیه فوق درباره او نازل شده، گفت: دوزخى شدم. این سخن به پیامبر(ص) رسید، فرمود: «او از اهل بهشت است».[2]بسیاری از مفسران بین بخش اول «لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ» و بخش دوم «لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ» تفاوت‌هایی گذاشته‌اند.[3] همچنین برخی از مفسران تعبیر دوم را به این معنا دانسته‌اند که نباید پیامبر را با اسم کوچک صدا کرد و از آن به بعد خطاب‌هایی؛ نظیر «یا محمد» و «یا احمد» ممنوع شده[4] و باید پیامبر را «یا رسول الله» و «یا نبی الله» خطاب کرد.[5]عبارت «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» در این آیه مانند آیات دیگر، اشاره به مؤمن واقعی بودن افراد مورد خطاب ندارد؛ به همین جهت در همین آیه و بنابر شأن نزول دوم، ثابت بن قیس گفت که جهنمی شده است با این‌که تعبیر «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» به او بوده است.
همان‌گونه که گفته شد؛ خطاب «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» در قرآن لزوماً در مورد مؤمنان واقعی نیست، بلکه در آیات زیادی، اشاره به مسلمانان عادی دارد، به عنوان نمونه:
1. « اى کسانى که ایمان آورده‌ اید، خدا شما را به صیدى که به دست مى‌ گیرید یا به نیزه شکار مى‌ کنید، مى‌ آزماید تا بداند چه کسى در نهان از او مى‌ ترسد».[6]در این آیه خداوند امتحانی برای مسلمانان وضع می‌کند تا مشخص شود کدام‌ یک از آنها در واقع و در نهان از خداوند می‌ترسد. بنابر این، تعبیر «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» شامل همه افرادی که در ظاهر از خداوند می‌ترسند می‌شود، حال برخی از آنها در نهان نیز از خداوند می‌ترسند و برخی دیگر چنین نیستند؛ لذا نمی‌توان این تعبیر را در مورد مؤمنان واقعی دانست.
2. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فی سَبیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ…».[7] در این آیه برخی از مسلمانان را با این‌که فعل قبیحی انجام داده‌اند، با تعبیر «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» خطاب کرده و مؤاخذه می‌کند که نشان از وسعت مخاطبان این تعبیر دارد.
3. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ».[8]عبارت «لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» در این آیه احتمال رستگاری را برای مخاطبان قرار داده و آن هم منوط به برخی شرایط، در حالی‌که اگر عبارت «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» اشاره به مؤمنان واقعی داشت، باید رستگاری را قطعی می‌گرفت.[9]پای نوشت:
[1]. حجرات، 2: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید! صداى خود را فراتر از صداى پیامبر نکنید، و در برابر او بلند سخن مگویید [و داد و فریاد نزنید] آن‌گونه که بعضى از شما در برابر بعضى بلند صدا می‌کنند، مبادا اعمال شما نابود گردد در حالى که نمی‌دانید!».
[2]. واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ترجمه، ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، ص 402، تهران، نشر نی، چاپ اول، 1383ش.
[3]. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق، اعلمی، حسین، ج 5، ص 47، تهران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، 1415ق؛ بغدادی، علی بن محمد، لباب التاویل فی معانی التنزیل، تصحیح، شاهین ، محمد علی، ج 4، ص 176، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.
[4]. رعایت ادب در صدا زدن و پیامبر(ص)، 29158.
[5]. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 4، ص 352، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق؛ طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج 26، ص 74، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1412ق.
[6]. مائده، 94: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللَّهُ بِشَیْ ءٍ مِنَ الصَّیْدِ تَنالُهُ أَیْدیکُمْ وَ رِماحُکُمْ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَخافُهُ بِالْغَیْبِ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَلیمٌ».
[7]. توبه، 38: «اى اهل ایمان! شما را چه عذر و بهانه‌اى است هنگامى که به شما گویند: براى نبرد در راه خدا باشتاب [از شهر و دیارتان ] بیرون روید به سستى و کاهلى می‌گرایید [و به دنیا و شهواتش میل می‌کنید؟!] آیا به زندگى دنیا به جاى آخرت دل خوش شده‌اید؟ کالاى زندگى دنیا در برابر آخرت جز کالایى اندک نیست».
[8]. مائده، 90: «اى اهل ایمان! جز این نیست که همه مایعات مست کننده و قمار و بت‌هایى که [براى پرستش ] نصب شده و پاره چوب‌هایى که به آن تفأل زده می‌شود، پلید و نجس و از کارهاى شیطان است پس از آنها دورى کنید تا شاید رستگار شوید».
[9]. https://www.islamquest.net