حضور قلب در نماز

الف ) حضور قلب در نماز
آنچه که به نماز ارزش می دهد و آن را بالا می برد حضور قلب در نماز است ، امام صادق (علیه السلام ) می‌فرمایند: «اِنَّ الْعَبْدَ لَتُرْفَعُ لَهُ مِنْ صَلَاتِهِ نِصْفُهَا أَوْ ثُلُثُهَا أَوْ رُبُعُهَا أَوْ خُمُسُهَا وَ مَا یُرْفَعُ لَهُ إِلَّا مَا أَقْبَلَ عَلَیْهِ مِنْهَا بِقَلْبِه ( پرتوی از اسرار نماز/قرائتی ) همانا از نماز انسان، نصفش، ثلثش، ربعش یا خمسش بالا برده می شود و آن مقداری از نماز که توجّه قلبی داشته باشد بالا برده می شود.»نماز بی حضور قلب، نماز حقیقی نیست و وقتی نماز از حقیقت و باطن خود جدا شد، به صورت یک عمل بی روح در می‌آید و بالطبع آن اثر لازم را نخواهد داشت.
ب ) مراتب حضور قلب 
البته حضور قلب دارای مراتبی می باشد که به برخی از آنها اشاره می شود:
1 . مرتبه اول: شخص نمازگزار باید اجمالا بداند که با خداوند سخن می گوید و حمد و ثنای او می کند، اگر چه به معانی الفاظ توجه نمی کند. این مرتبه برای آنانی است که معانی نماز را نمی دانند؛ «حضرت امام خمینی»(ـ قدّس سره) از قول مرحوم «شاه آبادی»( قدّس سره) نقل می کند:
« براى این نحو عبادت مثل مى ‌زدند به اینکه یکى قصیده در مدح کسى بگوید و به طفلى که معناى آن را نمى فهمد بدهد که در محضر او بخواند و به طفل بفهماند که این قصیده در مدح این شخص است. البته آن طفل که قصیده را مى ‌خواند اجمالا مى ‌داند ثناى ممدوح را مى ‌کند، گرچه کیفیت آن را نمى ‌داند. ماها نیز که طفل ثنا خوان حق هستیم و نمى ‌دانیم که این عبادات را چه اسرارى است و هر یک از این اوضاع الهیه با چه اسمى از اسماء ارتباط دارد و به چه کیفیت ثناى حق است، این قدر باید ملتفت باشیم که هر یک از آنها ثنائى است از کامل مطلق و معبود و ممدوح على الاطلاق، که خود ذات مقدس در این اوضاع خود را ثنا فرموده و ما را امر فرموده که در پیشگاه مقدسش این نحو ثنا کنیم.» (اسرار الصلاة/امام خمینی)
2 . مرتبه دوم: علاوه بر مرحله قبلی، به معانی کلمات و اذکار نیز توجه داشته باشد و بداند که چه می گوید. امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
«من صلّی رکعتین یعلمُ ما یقولُ فیهِما انصرَفَ و لیسَ بَینَهُ و بینَ الله ذنبٌ ( اسرار الصلاة/فیض کاشانی) هر کس دو رکعت نماز بخواند در صورتی که بداند چه می گوید، از نماز فارغ می شود در حالی که بین او و خداوند گناهی نیست» در این مرحله، قلب تابع زبان است.
3 . مرتبه سوم: اسرار عبادت و حقیقت اذکار و تسبیح و تحمید و سایر مفاهیم را بفهمد، و در حال نماز به آنها توجه کند تا خوب بداند چه می گوید و چه می خواهد.
ج ) چگونه حضور قلب داشته باشیم ؟
 1- شناخت و آگاهی
هر مقدار معرفت و شناخت انسان به حق تعالی و صفات و اسمای حُسنایش ، و نعمت های مادی و معنوی اش بیش تر باشد، عشق و محبتش نسبت به خدا و شوق خلوت نمودن و سخن گفتنش با خدا نیز بیش تر خواهد بود . شناخت و معرفت پروردگار سبب می شود که انسان خداوند را ناظر و حاضر ببیند و در برابرش خاضع و خاشع باشد.
2ـ احساس و درک عظمت و بزرگى خدا.
درک عظمت و بزرگى هر کسى بستگى به مقدار شناخت و معرفت به او دارد. هر مقدار این شناخت بیش تر شود، ‌بزرگى و عظمت او بیش تر جلوه گر خواهد شد. اگر کسى به عظمت و بزرگى خدا پی ببرد، ‌طبعاً‌ خضوع و خشوع و حال معنوی بیش ترى در پرستش و عبادت خواهد داشت.
امیرالمؤمنین (ع) در وصف عارفان و خدا پرستان واقعى فرمود: «عظم الخالق فى أنفسهم فصغر ما دونه فى أعینهم؛ ( فیض الاسلام، نهج البلاغة، خطبه متقین ،ص 303، دار الهجرة للنشر – قم) آنان خدا را به عظمت و بزرگی شناخته اند. بنابراین هر چه غیر او است، در نظرشان کوچک جلوه می‌کند».
3 ـ جلوگیرى از هرزگى قوه خیال
یکى از بزرگ ترین عوامل حواس پرتى در نماز، ‌هرزگى و پراکندگى قوه خیال است. اگر قبل از نماز ، وهنگام اشتغال به هر کاری ، خدا را در نظر داشته باشد ، و به احکام و دستورات خدا عمل کند ، و پیش از ورود به نماز چند دقیقه ای به وسیله ذکر خدا و مناجات و خواندن نمازهاى مستحبى و تلاوت قرآن، خود را آماده نماز کند، ‌ذهن از حواس پرتى و پراکندگى و از توجه به کثرت، به سوى وحدت متمرکز می گردد. ‌در نتیجه در نماز فکر انسان به این طرف و آن طرف متوجه نمی شود.
4- رفع موانع
موانع تا نگردانى ز خود دور درون خانه دل نایدت نور
موانع حضور قلب و پیدا کردن حال نماز دو دسته اند .
الف- موانع باطنی : گناه لذت دعا و مناجات و عبادت را از انسان مى گیرد ،و با گرفتن لذت شیرینى عبادت، حضور قلب هم خواهد رفت. کسى که ذهنش و فکرش با گناه ، ‌تهمت، توهین کردن ، غیبت، دروغ ، مردم آزاری ، گوش دادن به صداها و آهنگ های حرام ، نگاه کردن به نامحرم ، کلاه برداری، رشوه خواری، اختلاس، و غیره اُنس گرفته ، دیگر براى او قلبى نمانده است تا خدا در آن جلوه کند. هر چه هست ،غیر خدا است.
دل ز دل بردار اگر بایست دلبر داشتن دلبر و دل داشتن نَبْوَد طریق عاشقان
ب- موانع ظاهری : پرخوری، نگهداشتن ادرار، کسالت و خستگی، سر و صدای محل نماز خواندن ، و نگاه به اطراف، مانع حضور قلب در نماز می شود. رفع این موانع در حضور قلب مؤثر است.
6- فراغت قلب
یکی از مهم ترین اسباب حضور قلب، فراغت قلب است.
تا برنخیزی از سر دنیا و هر چه هست با یار خویشتن نتوانی دمی نشست
حضرت امام خمینى در مورد راه هاى تحصیل حضور قلب مى گوید:
« آنچه باعث حضور قلب شود، دو امر است:
یکى فراغت وقت و قلب و دیگر فهمیدن اهمیت عبادت . مقصود از فراغت وقت آن است که انسان در هر شبانه روزى براى عبادت خود وقتى را معیّن کند که در آن وقت ، خود را موظف بداند فقط به عبادت بپردازد . اشتغال دیگرى را براى خود در آن وقت قرار ندهد. انسان اگر بفهمد که عبادت یکى از امور مهمى است که از کارهاى دیگر اهمیتش بیش تر بلکه طرف نسبت با آن ها نیست [= قابل مقایسه نیست ] البته اوقات آن را حفظ مى کند، و براى آن وقتى موظف مى کند… از فراغت وقت ‌مهم تر فراغت قلب است ، و آن چنان است که انسان در وقت اشتغال به عبادت، خود را از اشتغالات و هموم دنیایى فارغ کند ، و توجه قلب را از امور متفرقه و خواطر متشتّته [=پراکنده] منصرف نماید و دل را یکسره خالى و خالص براى توجه به عبادت و مناجات با حق تعالى نماید و تا فراغت قلب از این امور حاصل نشود، تفرغ براى او و عبادت او حاصل نشود». ( امام خمینی، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار .امام خمینی، چاپ دوازدهم، ص 434)
7- دوری از غذاهای شبهه ناک و حرام و اموالی که از طریق غیر مشروع به دست می آید، در حضور قلب و ایجاد آمادگی درونی برای نماز و سخن گفتن با خدا بسیار موثر است.
8 . مواظب اعضاء و جوارح بودن
علامه جوادی آملی در پاسخ به این مطلب که چرا ما در نماز حضور قلب نداریم فرمودند: اگرما هر چه بخواهیم چشممان آزاد باشد ببینیم و گوشمان آزاد باشد که بشنویم، هر حرفی را هم بخوانیم و بشنویم و اینها را در انبار ضایعات جمع بکنیم، موقع نماز مزاحم ما هستند.
معظم له در مورد اینکه چگونه در نماز حضور قلب داشته باشیم، بیان داشتند: وقتی از مرحوم استاد الهی قمشه‌ای(رضوان الله علیه) سؤال کردند ما چه کنیم در نماز دارای حضور قلب باشیم فرمود: بیرون نماز را مواظب باشید چرا که اگر کسی در بیرون نماز مواظب چشم و گوشش بود در حال نماز راحت است و اگر در بیرون نماز مواظب چشم و گوشش نبود و هر چه را خواست ببیند، دید و هر چه را خواست بشنود، شنید، همه این گزنده‌ها تعبیه می‌شوند؛ لذا وقتی انسان شروع به نماز کرد تکبیرة الاحرام گفت دست و بالش بسته شده و همه این گزنده‌ها حمله می‌کنند تا آنجا که یک وقت انسان متوجه می‌شود که سرگرم گفتن «السلام علیکم» هست ولی نمی‌داند چه گفت‌و‌گو کرد و در این سجود چه گفت، بنابراین عمده در بیرون نماز است و اگر کسی بیرون نماز را مواظب بود در نماز راحت‌تر است.
9 . برخی راهکارهایی دیگر
1- 9 . دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با معنویت، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و…در کتاب هاى حدیث آمده است: شخصى از پیامبر(ص) درخواست کرد که راهى به او بنمایاند تا حضور قلب بیشترى در نماز پیدا کند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند. بنابراین وضوی شاداب و با آداب خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
2- 9 . گزینش مکان مناسب، دورى ازجاهای شلوغ و پر سر و صدا و پرهیز از هر آنچه که موجب انحراف توجه از خداوند شود.
3- 9 . گزینش وقت مناسب و تا آن جا که ممکن است اول وقت خواندن نماز.
4-9 . تا حد امکان در مسجد و با جماعت نماز خواندن و دعا کردن (به ویژه در جماعاتى که بعد معنوى بیشترى دارد).
5-9 . نماز را با طمأنینه و دقت در مفاهیم و معانى آن خواندن و دعا را با توجه به عظمت خداوند و کوچکی خود به جا آوردن.
6- 9 . در نماز در حال ایستاده به مهر نگریستن و در رکوع پایین پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.
جناب الهی قمشه ای (رض) در بیان راهکار جبران این مشکل به انجام سجده شکر بعد از نماز توصیه فرموده و اذعان داشتند: شما این سجده شکر را فراموش نکنید هر نعمتی که به شما رسیده است سجده شکر کنید از امام(ع) سؤال کردند ما در نماز حضور قلب نداریم چه کنیم؟ حضرت فرمود: نافله‌ها، جبران آن قصور نماز را می‌کند. عرض کرد اگر ما در نافله‌ها هم حضور قلب نداشتیم چه بکنیم؟ فرمود: سجده‌های شکر بعد از نماز جبران می‌کند، لذا بعد از نماز برنخیزید بلکه از خدا مسئلت کنید و به خاک بیفتید تا در برابر دیگران مجبور به خضوع نشوید.