روش برنامه ریزی عملی برای خودسازی

دوست گرامی. خودسازی نیاز به اطلاعات و آگاهی فراوان دارد که در این پاسخ جای پرداختن به تمام موارد نیست. بنابراین در راستای پاسخ به سوال خاص شما درباره روش تهیه برنامه خودسازی به موارد ذیل اشاره می شود.
روش تهیه برنامه و دستورالعمل خودسازی
تهیه لیست نوشتاری از مواردی که لازم است تغییر کنند:
به منظور تهیه این لیست لازم است در اوقات فراقت در مکان آرامی بنشینید و در خود فروروید و موارد ذیل را تکمیل نموده، برای اطلاع از صحت و سقم تصمیماتی که در راستای رفع نقائص و تکمیل نقاط قوت خواهید گرفت با اهل فن مشورت نمایید.
1. اهداف و آرزوهایی که می خواهید به آنها دست یابید و همچنین هدف نهایی تان از زندگی را مشخص کنید.
2. باورهای دینی خود را وارسی نمایید و درباره صحت و سقم آنها با عالمان دینی مشورت نمایید.
3. نقاط ضعف و قوت صفات و اخلاق خود را بنویسید و برای برطرف کردن صفات رذیله به فضایل اخلاقی با مشورت برنامه ریزی نمایید.
4. دوست داشتن ها و عواطف در شخصیت انسان تاثیر وافری دارند؛ ازآن رو لازم است درباره اینکه به چه چیزهایی علاقه مند هستید، بررسی صورت بگیرد و اگر صحیح نبود جایگزین شود.
5. رفتار و عادت های بدی که باید تغیر کنند را لیست کنید.
6. عادت ها و رفتارهای خوبی که دارید، ولی از کیفیت آن ناراضی هستید مانند ورزش و پرخوری و پرخوابی را بنویسید.
7. مواردی که برای شما عصبانی کننده و موجب خشم می شوند را بنویسید.
8 ضعف های ارتباطی خود با خدا و ائمه اطهار را شناسایی نموده و موارد خاص را یادداشت نمایید.
9. ضعف های ارتباطی خود با مردم و جامعه را بنویسید.
10. ضعف های عملی و ارادی خود مانند تنبلی و راحت طلبی را یادداشت کنید.
11. ضعف هایی که در ارتباط با اعضای خانواده دارید را لیست نمایید.
12. هر مورد شخصی که از آن احساس راحتی ندارید و می خواهید اصلاح کنید را بنویسید.
برای ایجاد تغییر، از روش برنامه ریزی سلوکی و مراقبه و چله گیری و مانند آن که در این کتاب نیز مورد اشاره واقع شده، استفاده نمایید.

چهارچوب کلی برنامه ریزی
انسان موجودی چند بعدی است و رشد و کمال او بستگی تام به رشد تمامی ابعاد با هم و به صورت هماهنگ دارد، بنابراین در برنامه تنظیمی خودسازی، باید به همه ابعاد انسانی توجه شود تا استعدادهای گوناگون و ابعاد متنوع وجودی انسان، متوازن شکوفا گردد.
1. توجه به رشد عقلانی و حیات فکری
یکی از ابعاد مهم انسان عقل اوست که مدیریت کشور وجود آدمی را برعهدهدارد. رشد عقلانی و فکری سالک که در اثر مطالعات و تحقیقات دینی و تفکر در اندیشه ناب اسلامی صورت میپذیرد، باید در برنامههای سلوک نظری که پایه و مبنای سلوک عملی است، مدنظر قرار گیرد؛ زیرا بدون داشتن عقلانیت مبتنی بر اندیشه دینی، مراحل خودسازی، بندگی و سلوک دینی با اختلال مواجه می‌شود.
راهبرد کلی رسیدن به چنین عقلانیتی حقیقتجویی و باطل شناسی است؛ زیرا عقلانیت دینی و اندیشه الهی انسان که مبنای اصلی ایمان و عملکرد صحیح اوست، بر اساس گرایش فکری به حقیقت و گریزش از باطل شکل می‌گیرد، بنابراین یکی از اموری که سالک باید همواره در برنامههای عملی خود بگنجاند و با اهتمام خاص رعایت کند، جستجوی حقیقت از طریق داشتن برنامههای مطالعاتی و تحقیقی و تعمیق شناخت است.
2. اهتمام به انجام وظایف بندگی
اصل بندگی خدا با انجام وظیفه و اطاعت از فرمان خداوند، محقق می‌شود، بنابراین انجام واجبات و ترک گناهان بهمنظور کسب رضایت الهی و همچنین انجام مستحبات و ترک مکروهات بهمنظور رسیدن به محبت الهی، از مراحل بسیار حساس و پراهمیت در سلوک است که باید در برنامه روزانه سالک گنجانده و نسبت به آن مراقبه دائمی صورت گیرد.
3. مبارزه دائمی با هوای نفس و کنترل اعضاء و جوارح و واردات قلبی
اغلب موانعی که در مسیر سلوک و بندگی پیش میآید، مربوط به اطلاعات و واردات قلبی است که از طریق اعضاء و جوارح صورت می‌گیرد. ازاینرو لازم است همواره در برنامه سلوکی، کنترل چشم و گوش و زبان و دهان و سایر جوارح، مدنظر باشد و همواره با گرایشها و تعلقات و خواستههای افراطی نفس به جهادی پیگیرانه پرداخت.
4. مراقبت دائمی در زمینه اصلاح عادات و ملکات اخلاقی
هر یک از ملکات اخلاقی بد، مانند خودخواهی، عجب، کبر، حسد و همچنین عاداتی مانند پرخوری و پرخوابی و پرگویی مانع بزرگی برای رشد معنوی انسان است که لازم است با برنامهریزی و جایگزینسازی عادات نیکو و ملکات زیبای اخلاقی رفع و رفو شود.
5. اهتمام به حفظ سلامت بدن و شادابی روانی
حفظ سلامتی و شادابی بدن که همواره مرکب راهواری برای روح است، اهمیت ویژهای دارد. عدم توجه به سلامتی و شادابی بدنی و روانی، تمام برنامههای سلوکی را مختل ساخته و به سالک آسیب جدی وارد مینماید.

مراقبات عبادی روزانه
این برنامه شامل اعمال و مراقبات عبادی مختصری است که خوب است سالک در طول شبانهروز نسبت به رعایت آن اهتمام جدی داشته باشد.
الف) برنامه سحرگاه
بیداری از خواب شبانگاهی حداقل یک ساعت مانده به اذان صبح و انجام تهجد و نماز شب؛
تلاوت قرآن هنگام طلوع فجر؛
اقامه نماز نافله و فریضه صبح همراه با حضور قلب و تعقیبات آن؛
خواندن یکی از دعاهای مأثوره و استمداد از خدای متعال؛
توسل و زیارت اهلبیت با زیارات مأثوره بهخصوص زیارت عاشورا، دعای توسل، زیارت جامعه و مانند آن و استمداد از ایشان؛
بیدارماندن تا طلوع خورشید و اشتغال به ذکر الهی در صورت امکان؛
استراحت بعد از طلوع خورشید در صورت نیاز و صبحانه کمحجم، اما قوی و انجام سایر امور مربوط به معیشت.
ب) برنامه ظهر و عصرگاه
خواندن نافله قبل از نماز فریضه ظهر و عصر به مقدار توان؛
فریضه ظهر و عصر همراه با حضور قلب و تعقیبات آن به جماعت در صورت امکان؛
خواب قیلوله به مقدار نیم تا یک ساعت، قبل یا بعد از نهار؛
رعایت کمخوری در صرف نهار به مقداری که اشتها باقی باشد و معده سنگین نشود، البته در سبک زندگی و سنت اسلامی به وعده صبح و شام اکتفا میشده و صرف نهار وجود نداشته است؛
داشتن برنامه و فرصت منظم مطالعات و تحقیقات دینی.
ج) برنامه شبانگاه
حضور در مساجد و انجام نماز جماعت مغرب و عشا همراه با نوافل و تعقیبات؛
شرکت در مراسم دعا یا سخنرانی و هیئتهای مذهبی و مانند آن؛
صرف شام حتیالمقدور سر شب و رعایت کم خوری در آن؛
تنظیم برنامه خواب برای مدت حداقل پنج ساعت قبل از بیداری سحر.
توضیح: برنامههای عبادی این دستورالعمل حدود سه ساعت از شبانهروز سالک را به خود اختصاص می‌دهد. باقی ساعتهای روز و شب در اختیار اوست تا به کسب معیشت، ورزش، دیدار با دوستان، رفتن به میهمانی، معاشرت با علما و بندگان صالح خداوند، کسب مهارتهای لازم برای زندگی، تفریح سالم و نشاطآور، رسیدگی به وضعیت خانواده، خدمت به خلق، دستگیری نیازمندان، مشارکت در امور اجتماعی و سیاسی و تلاش در عرصههای دیگر خودسازی و سلوک، بپردازد.

روش مراقبه و پایش روزانه نفس
مراقبه، پایش یا کشیک نسبت به نفس و حالات و رفتارهای ناشی از آن برنامه اصلی سلوک عملی است که از آن به گامهای عملی بهسوی خودسازی یاد می‌شود. این برنامه دارای مراحلی است که در تعبیر علمای اخلاق، تحت عنوان «مراحل مرابطه با نفس» مطرح شده است:
الف) مشارطه
مشارطه به معنای شرط کردن و قرار گذاشتن است. بر سالک است که در آغاز هر روز مثلاً بعد از نماز صبح با خود خلوت کند و (با یادآوری سوره شریفه والعصر) نفس خویش را مورد خطاب قرار دهد و بگوید، ارزندهترین سرمایه، عمر توست که تنها سرمایه رسیدن به حیات ابدی و سعادت جاوید است و ضایع کردن و صرف کردن آن در نافرمانی خدا و ارتکاب جرم و گناه تو را دچار خسارتی بزرگ خواهد کرد و با خود قرار بگذارد که انگار، امروز، آخرین روز زندگی اوست.
همچنین در هنگام مشارطه باید سالک با اعضای خود، مانند چشم، زبان، گوش، دستوپا، دهان، شکم، فکر و دل، یکییکی شرط کند که مطیع فرمان خدا باشند، رضایت او را در نظر بگیرند، از حدود الهی تجاوز نکنند، آنچه را که خدادوست دارد، دوست بدارند و از آنچه نمیپسندد، پرهیز نمایند، نعمتهای خداوند را شکر گذارند و نیروهای خود را در راهی مصرف کنند که باعث رشد و شکوفایی خود و قرب الهی باشد.
ب) مراقبه
مراقبه از ماده رَقَبَه، به معنای گردن است و ازآنجاکه انسان به هنگام نظارت و مواظبت از چیزی، گردن میکشد و اوضاع را زیر نظر می‌گیرد، این واژه بر معنای نظارت، مواظبت و زیر نظر گرفتن نفس خویش، استعمال شده است.
مراقبه محوریترین و مؤثرترین گام در بندگی خدا و تهذیب اخلاق است؛ یعنی انسان پس از عهد و پیمان و شرط بستن با اعضا و جوارح خود در کمین آن‌ها بنشیند و کاملاً نظارت و پایش کند که بر عهد خود بمانند و از صراط مستقیم هدایت گمراه نشوند.
حال انسان در مراقبه مانند کسی است که احتمال به تاراج رفتن تمام سرمایه و گوهر گرانبهایی که در اختیار دارد را می‌دهد و مراقب است تا دزدان و شیادان سرمایه او را به غارت نبرند. اگر انسان از خویش مراقبت نکند و اخلاق و کردار و افکارش را تحت کنترل درنیاورد، بیشک سعادت ابدی و رستگاری جاودانهاش، دور از دسترس خواهد بود. قرآن کریم میفرماید:
<یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ> ؛
«ای مؤمنان! از (مخالفت با) خدا پروا کنید و هر کس باید بنگرد که چه چیزی برای فردایش فرستاده است که خداوند از آنچه انجام میدهید، آگاه است».
از امیرمؤمنان نقل شده است که فرمود: «ینبَغِی أَن یکون الرَّجُل مُهینًا عَلَی نَفسِهِ، مُرَاقِباً قَلبَه، حَافِظاً لِسَانَهُ؛ سزاوار است انسان بر خود مسلط و همواره مراقب قلب خود و نگاهدار زبانش باشد».
ج) محاسبه
امام حسن عسکری میفرماید: «لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم؛ ان عمل خیرا، استزاد و ان عمل سوءا استغفرالله؛ از ما نیست کسی که در شبانهروز (لااقل یک بار) محاسبه نفس نداشته باشد، اگر عمل خوبی از او سرزده، از خدا بخواهد که توفیق او را افزون کند و اگر عمل بدی سر زده، از خداوند طلب بخشش نماید».
لازم است سالک در یکی از ساعات پایانی روز به حسابوکتاب حالات و افعال خود رسیدگی کند که امروز چه کار کردهام، چه کار باید انجام میدادم که انجام ندادهام و چه کار انجام دادهام که نباید انجام میدادم؟ و آیا خدا از من راضی است یا شیطان؟
منظور از محاسبه این است که هر کس چنانکه بازرگان کاردان، در پایان روز، هفته و ماه و سال، حسابهای تجاری خود را بررسی و سود زیان خویش را مطالعه می‌کند، به یک محاسبه الهی و معنوی دست زند و همین دقت و موشکافی را در مورد اعمال و رفتارش اعمال نماید؛ اگر اعمالش نیک و خداپسند باشد خدا را شکر کند و دوام آن را از خداوند بخواهد و اگر گناه و خلافی از او سرزده، از خدا طلب آمرزش کند و از استمرار آن جلوگیری کند و در جبران آن و محو آثارش بکوشد.
یکی از مراحل سخت و دشواری که همگان در روز قیامت پیش رو خواهند داشت، محاسبه اعمال و رسیدگی به رفتار و کردار آن‌ها در دنیا است.
<یوْمَ تَجِدُ کلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَینَها وَ بَینَهُ أَمَداً بَعِیداً> ؛
«روزی که هر کس، هر کار نیکی را که انجام داده حاضر میبیند و آرزو می‌کند میان او و اعمال بدش فاصله زیادی باشد».
در حدیث معروفی از رسول گرامی اسلام آمده: «حَاسِبُوا أَنفُسَکم قَبلَ أَن تُحَاسِبُوا وَزِنُوا قَبلَ أَن تُوزَنُوا وَ تَجهَزُوا لِلعَرض الاَکبَر؛ پیش از آنکه به حساب شما برسند، خود را محاسبه کنید و قبل از آنکه شما را بسنجند، خویش را بسنجید و برای آوردگاه بزرگ، آماده شوید».
در روایت تکان دهندهای از امام کاظم آمده است: «لَیسَ مِنّا مَن لَم یحاسِبْ نفسَهُ فی کلِّ یومٍ، فَإن عَمِلَ حَسَنا استَزادَ اللّهَ و إن عَمِلَ سَیئا استَغفَرَ اللّهَ مِنهُ و تابَ إلَیهِ؛ کسی که اهل محاسبه نفس و اعمالش نباشد، با مرام و مسلک و برنامه اهلبیت بیگانه بوده و از زمره شیعیان آن‌ها به شمار نمیآید».
د) معاتبه و معاقبه
بعد از محاسبه نوبت به معاتبه و معاقبه میرسد. معاتبه به معنای عتاب و سرزنش کردن و معاقبه به معنای مجازات کردن و کیفر دادن خود است. این مرحله، برای کسانی است که در مراقبت از خود نتوانستهاند خواستههای افراطی نفس خود را کنترل نمایند و دچار خطا و نافرمانی شدهاند.
اگر انسان بعد از محاسبه نفس و حسابرسی رفتار و کردار خود، در مقابل تخلفات و سرکشیهای نفس واکنشی نشان ندهد، جرئت و جسارت نفس برای ارتکاب گناه بیشتر می‌شود، چنانکه مدیر یک شرکت و یا رئیس یک اداره، کارگران و کارمندان و زیردستان خود را به دلیل تخلفاتی که از آن‌ها سرزده و کوتاهی و قصور در انجام وظایف، مورد سرزنش و جریمه قرار می‌دهد و متناسب با میزان خطا و جرم آن‌ها را گوشمالی و کیفر مینماید، همچنین سالکی که در راه اصلاح و تربیت نفس قدم برمیدارد، باید در برابر سرکشی و طغیان نفس بیتفاوت نباشد و بهموقع عکسالعمل نشان دهد وگرنه افراطیگری و سرکشی نفس مهار نخواهد شد.
البته باید توجه داشت که کیفر نفس در برابر کارهای خلافی که انسان انجام داده، دارای مراتب فراوانی است. گاهی بهگونهای است که تنها سرزنش کافی است و بیش از آن نیاز نیست، ولی گاهی لازم است سختگیری بیشتری صورت گیرد و نفس انسان از برخی لذتها، خواهشها و امور مورد علاقه، مانند خواب و غذا و استراحت خود را کنترل کند یا بسیار اندک از آن بهره ببرد تا نفس وی رام و مهار شود.
امیرمؤمنان در خطبه معروف متقین در بیان اوصاف اهل تقوا میفرماید: هرگاه نفس او در انجام وظایفی که خوش ندارد سرکشی کند، او هم از آنچه دوست دارد محرومش میسازد.
و در حدیث نورانی دیگر میفرماید: «إِذَا صَعبَت عَلَیک نَفسَک فَاصعَب لَهَا تَذِلُّ لَک؛ هنگامی که نفس مطیع و رام تو نگردد و بر تو سخت بگیرد، تو هم عرصه را بر او تنگ کن تا تسلیم تو گردد». در این حدیث به شکل بسیار روشن، انسان باید همواره با نفس خویش زورآزمایی و با آن ستیزه کند و این ستیزه، اصل همه ستیزهها، با دیگر دشمنان بیرونی است.

روش اربعین و چله گیری
اصل اربعین و چلهگیری – نه کیفیت و گونههای آن – یکی از روشهایی است که اولاً ریشه در آموزههای دینی دارد و ثانیاً از قدیمالایام اهل معرفت و سلوک از آن استفاده و بدان توصیه کردهاند. همچنین به تجربه ثابت شده است که این روش کارایی بسیار خوبی در ایجاد تغییر مثبت در زمینه خودسازی دارد. البته مراقبت در چهل روز، اختصاص به خودسازی ندارد و انسان در هر زمینهای میتواند برای نهادینه ساختن صفت یا مهارتی از آن استفاده کند.
برای روشن شدن موضوع چلهگیری در سلوک و بندگی، توجه به این نکات سودمند است:
1. در آیات و روایات به عدد چهل توجه و عنایت خاصی شده است. قرآن کریم مدت خلوت حضرت موسی را در کوه طور با خداوند چهل روز ذکر می‌کند:
<وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیلَةً> ؛
«و با موسی سی شب وعده کردیم و آن را با ده شب دیگر تمام نمودیم، پس میقات موسی با خدای متعال چهل شب گردید».
نکته مهم آیه یاد شده، غیر از عدد چهل، واژه لیله است. تو گویی خلوت شبانه است که بسیار اثربخش و جان آراست. همچنین قرآن نمیخواهد کسانی از کار و زندگی عادی دست بکشند و به خلوت و امثال آن بپردازند، لذا میفرماید: این کار، در شب بوده است.
در روایت آمده است: «من اخلص لله اربعین یوما فجر الله ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه؛ هر کس خود را چهل روز برای خداوند خالص و پاک گرداند، خداوند چشمههای حکمت را از قلبش بر زبانش جاری میسازد». به تعبیر حافظ:
قدر مجموعه گل مرغ سحر داند و بس
نه هر آن کو ورقی خواند معانی دانست
بنابراین فهم معانی و درک حقیقت و حکمت، با خلوتهای شبانه (مرغ سحر) هماهنگی و پیوند دارد. همچنین عقل انسان در چهل سالگی به کمال میرسد: «اذا بلغ اربعین سنه فقد بلغ منتهاه» . خداوند در قرآن کریم در اینباره میفرماید:
<حَتَّی إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکرَ نِعْمَتَک الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَی وَعَلَی وَالِدَی> ؛
«هنگامی که بالغ شد و به چهل سالگی رسید، گفت پروردگارا به من توان بده تا نعمتهای تو را شکر گذارم».
در روایت آمده است: «مَن قدّم اربعین من المؤمنین ثم دعا استجب له؛ هر کس خیرخواهی و دعا برای چهل مؤمن را پیش از دعا برای خویش قرار دهد و سپس برای خود دعا نماید، دعایش مستجاب میگردد».
در جریان تولد حضرت زهرای مرضیه به امر الهی جبرئیل بر پیامبر نازل گردید و به ایشان گفت: چهل روز از حضرت خدیجه کناره گیرد. حضرت در این مدت روزها روزهدار و شبها مشغول عبادت بودند تا زمینه برای پیدایش و تولد حضرت فاطمه فراهم گردید. در همه این موارد یادشده، عدد چهل به چشم میآید.
2. منظور از چله و چلهنشینی، آن است که انسان چهل روز با مراقبت و مواظبت به یاد حق و ذکر و عبادت و توجه به او مشغول باشد و امور غیرضروری و غیرلازم را که باعث پراکندگی خاطر و تفرقه فکر میگردد، در حد امکان ترک نماید و همه اندیشه و فکرش خداوند و یاد او و اطاعت او باشد.
لازم است انسان در این مدت چهل روز، کمال مراقبت و توجه به خداوند را داشته و سعی بلیغ در ترک گناهان و دوری از محرمات الهی نماید و در این مدت با یاد الهی و ذکر او و عبادت خالصانه، شبستان وجودش را از نور و صفا لبریز سازد و زمینه تابش انوار الهی و درخشش آفتاب فطرت را در درون خویش فراهم آورد.
3. آثار چلهنشینی بستگی کامل به زمینههای موجود در انسان و اراده، توجه، همت و اخلاص او دارد که به‌حسب افراد از شدت و ضعف برخوردار است، ولی بههرحال در این مدت، قلب انسان نورانی و مصفی میگردد و مطالب عالی معنوی و معارف دین را بهتر و عمیقتر میفهمد و زمینه برای عروج معنوی و تعالی روح انسان فراهم میگردد.
4. توجه داشته باشد که چلهنشینی، بریدن از مردم و شانه خالی کردن از مسؤولیتهای اجتماعی و شرعی و انسانی نیست، پس مهم این است که انسان در میان اجتماع باشد و درعین‌حال از خود مواظبت و مراقبت نماید و بر خود مسلط باشد، چون گاهی خدمت به مردم و گشودن گرهی از کار آن‌ها و گرفتن دست انسانی درمانده و بیچاره، اثرش از عزلتگزینی و گوشهگیری بیشتر و ارزندهتر است.
5. توجه به خدا و اخلاص در مدت 40 روز هرچند با اکراه نفس نیز همراه باشد، دارای اثر و نتیجه است و معمولاً این اکراه در شروع کار بروز دارد، ولی با گذشت زمان، خود نفس آمادگی برای این عمل را پیدا کرده و نرمش نشان می‌دهد و از مقاومت و لجاجت دست میکشد و شیرینی و گوارایی عمل و عبادت را میچشد.
روش تنظیم برنامه چلهگیری
اصل داشتن برنامه چلهگیری و مراقبات مستمر به ایجاد ملکات اخلاقی و عادتهای مفید عملی و موفقیت سالک کمک شایان توجهی خواهد کرد، اما در روش چلهگیری، رعایت تدریج و استفاده از روش گامبهگام ضرورت مییابد؛ زیرا همان‌گونه که در عرف، برداشتن سنگ بزرگ علامت نزدن است، انتخاب گزینههای فراوان برای اولین چلهگیری، معمولاً موفقیتآمیز نخواهد بود و سالک را دچار خستگی و زدگی مینماید.
برای این منظور در برگههایی دو ستون افقی و عمودی ایجاد کنید و در ستون عمودی کنار صفحه، به مقدار چهل روز جدولبندی نمایید و در ستون
افقی بالای صفحه به ترتیب اولویت بنویسید: مطالعه، کم خوری، کمخوابی، کمگویی، کنترل چشم و گوش، ترک گناه، نماز اول وقت، بیداری صبح، تلاوت قرآن، دعا، توسل و زیارت، نماز جماعت، نماز شب، ورزش
و مانند آن.
ابتدا برخی از این گزینهها مانند مطالعه و کم خوری -که در اولویت قرار دارند- را انتخاب کنید و نسبت به آن‌ها مراقبه خود را به صورت چلهگیری آغاز نمایید و هر شب هنگام خواب عملکرد خود را بررسی و در قالب نظام ارزش سنجی انتخابی، مانند: (خوب، متوسط، بد) یا (روش نمره دادن از یک تا بیست) مورد محاسبه و ارزیابیقرار دهید و سعی کنید هرروزی که بر شما میگذرد، تعداد عملکردهای مثبت را نسبت به موارد انتخابی افزایش دهید.
این برنامه را تا چهل شبانهروز ادامه دهید و در چهل روز بعدی ضمن عمل به موارد قبلی، مورد تازهای را به آن بیفزایید و گامبهگام پیش بروید. همچنین بعد از پایان هر چله، معدلگیری نمایید و با این روش میزان موفقیت خود را ارزیابی کنید و در صورت داشتن استاد اخلاق به ایشان گزارش نمایید. لازم است بدانید بهمنظور ملکه شدن یک صفت یا عمل و عادت، لازم است چلهگیری نسبت به آن، حداقل تا یک سال به صورت پیدرپی استمرار داشته باشد.

رعایت عوامل موفقیت در برنامه ریزی برای تغییر مثبت:

واقع گرایی در تنظیم برنامه
برای تغییر خود ابتدا سالک و رهرو، توان واقعی خود را میسنجد، حال و روز خود را مینگرد و بر اساس آن به تنظیم برنامه خودسازی میپردازد. همچنین استادان سلوک نیز باید با توجه به تفاوتهای فردی افراد و شرایط مختلف آنان، برای هریک برنامهای مناسب حال که سنگین و طاقتفرسا نباشد؛ توصیه نماید و پیوسته، حال و نشاط آنان را در طول برنامه، مراقبت نماید و از اجبار و اکراه – بهویژه در مراحل ابتدایی – به دور باشد.

جذابیت برنامه های سلوکی
در برنامهریزی باید به کیفیت، بیش از کمیت اهتمام ورزید، بهعنوانمثال به جای اینکه شخص تصمیم بگیرد هر صبحگاهان یک جزء قرآن بخواند، میتواند آن را حتّی به یک صفحه تقلیل دهد، اما کوشش کند تلاوتش در جای خلوت، با حال و توجّه کامل و تدبّر و ژرفاندیشی در معانی همراه باشد.

تدریج و پیوستگی در عمل
هدف راهبردی خودسازی دینی، تربیت انسان کامل و مؤثر است، در این راستا میدانیم که خوب شدن و کامل بودن، حقیقتی مشکک و ذو مراتب است که بهتدریج حاصل می‌شود، لذا بر سالک کوی دوست لازم است در هر موقعیتی که قرار دارد، همت به کار بندد تا دستکم به حد نصابی از تعالی روحی که رضایت الهی را در پی دارد، دست یابد و سپس بر عزم و همت افزونتری برای رسیدن به قله آنکه محبوب شدن نزد خدای متعال است، تلاش نماید.
بنابراین بر سالک لازم است که همواره از حداقلها شروع کند، ولی در اندیشه افزون سازی تدریجی باشد و پیوسته بر انجام برنامههای سلوکی اصرار ورزد تا به نتایج مطلوب برسد، برای مثال اگر از اول خواندن نماز شب دشوار مینماید، فقط یک رکعت نماز وتر بخواند. پس از یک هفته دو رکعت نماز شفع را نیز بدان اضافه کند و پس از مدتی، کمکم هشت رکعت نافله شب را کامل بخواند و بر این امر اصرار ورزد تا خواندن نماز شب برایش ملکه شود.
در روند خودسازی، نمیتوان تمام مدارج کمال را یکشبه طی کرد و لازم است سالک ابتدا از عمل به واجبات و رعایت شرایط و جزئیات آن‌ها شروع کند و در کنار آن با ترک محرمات همواره بر نیفتادن در دامهای شیطان و هوای نفس، جدیت ورزد. پس از مدتی که سراسر وجودش تسلیم شد و ایمان در روح و جان او نفوذ کرد، به انجام مستحبات و ترک مکروهات همت گمارد. از این مرحله به بعد، عنایات ربوبی، او را مددرسان خواهد بود:
<وَالَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ> ؛
«و آنان که در راه ما به جان و مال جهد و کوشش کردند، به تحقیق آنان را به راه خویش هدایت میکنیم و همیشه خدا، یار نکوکاران است».

ناتمام رها نکردن کارها
برای شروع سعی کنید کارهای عادی زندگی خود را کامل انجام دهید. برخی عادت دارند کارهای عادی خود را نیمه کاره رها می کنند، این افراد موفقیتی در زندگی و خودسازی نخواهند داشت. بنابراین اگر کسی بخواهد در این زمینه موفق عمل کند حداقل این است که کارهایی که در معرض انجام آن است کامل نماید و تا کاری را تمام نکرده رهایش نسازد.

شروع تغییر از موارد جزئی
در کتابی آمده اگر می خواهید جهان را تغییر دهید از رختخواب خود شروع کنید. این بدین معناست که تغییر در زندگی و شخصیت خود را از موارد جزئی و پیش پا افتاده شروع کنید. پیش پا افتاده ترین کار این است که هنگام بیدار شدن از خواب سعی کنید حتما رخت خواب خود را مرتب نمایید یا بعد از غذا ظرف خود را بشویید و مانند آن.
این کار اگرچه به نظر کوچک و سطحی می آید ولی شما را برای ایجاد تغییرات بزرگتر آماده می سازد، پس نباید آن را دست کم بگیرید.

دستورالعمل خودسازی دینی
مهم‌ترین اموری که سالک در طی مراحل بندگی و سلوک لازم است نسبت به رعایت آن‌ها اهتمام داشته و مراقبت نماید، عبارت است از:
1. نسبت به نمازهای پنجگانه و سایر نمازهای واجب (بل مستحب مثل نافلههای یومیه) به قدر توان اهتمام ویژه داشته باشد، چنانکه نسبت به روزههای واجب و مستحب باید بسیار اهتمام داشت.
2. خمس و زکات مال خود را بهموقع پرداخت نماید.
3. مقدار مشخصی را تحت عنوان انفاق و دستگیری از فقرا در مال خود قرار دهد و مرتب پرداخت نماید.
4. اگر حج بر او واجب شده است، حتماً برای انجام آن اقدام نماید.
5. برای زیارت مستمر معصومین و امام زادگان برنامهریزی کند.
6. نسبت به خدمت به خلق و انجام حقوق برادران و نزدیکان و رفع نیازهای ایشان اهتمام داشته باشد.
7. برای جبران حقوق و وظایفی که قبلاً فوت شده است، برنامهریزی کند.
8. صفات و رذایل اخلاقی را از خود دور و فضیلتهای اخلاقی را جایگزین آن نماید.
9. گناهان را بهکلی ترک کند و اگر احیاناً از روی غفلت گناهی مرتکب شد، فوراً استغفار و توبه نماید و با انابه آن را تدارک نماید.
10. تا میتواند در چیزی که شک و شبهه دارد وارد نشود، چون باعث وقوع در محرمات می‌شود.
11. هر کار بیهودهای را که به کار دنیا و آخرت نمیخورد ترک کند؛ زیرا لهو و لغو باعث قساوت و خسران می‌شود.
12. تا گرسنه نشده، غذا نخورد و هنگام خوردن غذا مراقب باشد تا اولاً حلال بخورد و ثانیاً از پرخوری پرهیز نماید و به قدر نیاز غذا بخورد.
13. تا خواب بر او غلبه نکرده، نخوابد و به قدر ضرورت و تنها برای رفع خستگی بخوابد، نه برای لذت بردن از خواب.
14. بیشتر سکوت کند و کم گفتن را شعار خود سازد که در نورانیت قلب بسیار مؤثر است و تنها در صورت نیاز برای سخن گفتن اقدام نماید و مراقب گناهان زبانی باشد.
15. هر روز حداقل پنجاه آیه را با تدبر و تأمل و خضوع تلاوت کند و برنامهای برای تدبر در آیات داشته باشد.
16. بعد از نماز تعقیبات بخواند و برخی اذکار مانند صلوات و استغفار را تکرار کند و دعا کردن بعد از هر نماز را فراموش نکند.
17. نسبت به علمآموزی و مصاحبت با علما و سؤال از ایشان سعی وافر نماید و هرقدر که امکان دارد، با مطالعه و تحقیق و تفکر بر اطلاعات و علم خویش بیفزاید.
18. با مردم مهربان باشد و مهرورزی را در روابط اجتماعی خود فراموش نکند.
19. همواره راست بگوید و در اقوال و افعال خود صادق باشد.
20. اداره امور زندگی خود را – در عین تلاش پیگیر و مستمر برای حیات این جهانی – به خدا بسپارد و همت خویش را بیشتر صرف انجام وظایف بندگی خدای متعال نماید و در سختیها به خدا توکل نماید و نسبت به نتیجهای که حاصل می‌شود راضی باشد.
21. نسبت بهسختیهای زندگی و بندگی خدا صبور باشد و نسبت به آزار دیگران بردباری کند.
22. نسبت به گناهانی که سایر مؤمنان انجام میدهند، بیتفاوت نباشد و به وظیفه امربهمعروف و نهی از منکر به قدر وسع عمل کند.
23. برای تمام اوقات عمر و شبانهروز خود برنامههای علمی و عملی مفید داشته باشد و بهگونهای که عمر و وقتش ضایع نشود.
بیشتر این دستورالعملها، خلاصه مواردی است که ائمه معصومین عمل میکردند و به مؤمنین هم سفارش نمودهاند تا مراقبت کنند.
برگرفته از کتاب روش خودسازی موسسه آموزشی پرورشی رستگاران