کتاب العین خلیل بن احمد فراهیدی
وجه تسمیه کتاب (العین) نوشته خلیل بن احمد فراهیدی چیست؟
خلیل بن احمد، نحوی، لغوی و بنیانگذار علم عروض در سده دوم هجری است. نام کامل وی در منابع، خلیل بن احمد بن عَمرو بن تَمیم فَراهیدی یا فرهودی آمده است. کنیهی وی را ابوعبدالرحمان گفتهاند «کتاب العین»، اثر خلیل بن احمد عمر بن تمیم ابو عبدالرحمن فراهیدی، اولین کتابی است که در موضوع لغت به زبان عربی تالیف شده. وی مدتی در بادیه اعراب به گردش پرداخته و شنیده های خود را در مجموعه ای تدوین نموده است. گرچه اساس کار وی با لغات نویسان امروزی فرق می کند؛ ولی شاکله ی هر دو روش یکی است.خلیل کتابش را با حرف عین آغاز کرده و به همزه ختم کرده است. به همین دلیل و بر مبنای یک سنت قدیمی عربی که بعضی کتب لغت را با نام اولین حرف آن نام گذاری می کردند، این کتاب «العین» نامیده شد.
کتاب با واژه نامه ای که مدخل های آن به ترتیب مخارج حروف مرتب شده و از حرف حلقی عین آغاز شده است. خلیل برای نخستین بار حروف الفبای عربی را در بیت زیر گرد آورد:
صف خلق خود کمثل شمس اذ بزغت یحظی الضجیع بها بخلاء معطار.
وی، دلیل عدم شروع با همزه را بی ثبات بودن همزه و قابل تبدیل بودنش می داند و همزه را در خیلی موارد که در ابتدای کلمات آمده، زاده یا مبدله می داند؛ دیگر حروف عله را هم بدین خاطر در آخر قرار داده است.
ترتیب العین این گونه است:
(ع، ح، ه، خ، غ، ق، ک، ج، ش، ض، ص، س، ز، ط، د، ت، ظ، ذ، ث، ر، ل، ن، ف، ب، م، و، ا، ی، ء)
وى لغات عرب را به حلقیه، لهویان، شجریه، أشلیه، نطعیه، لثویه، زلفیه، شفویه و هوائیه، تقسیم کرد و بیستونه حرف لغت عرب را در این نه قالب ریخت و کتاب العین را تألیف نمود.
کتاب العین، خلیل بن احمد، 100 – 175 ق. کتاب العین/ خلیل بن احمد الفراهیدی؛ تحقیق الدکتور مهدی المخزومی، الدکتور ابراهیم السامرائی؛ بیروت : مؤسسة الأعلمی للمطبوعات (الطبعة الاولی) ؛ 1408ق = 1988م = 1367.
مشخصات ظاهری : 8 ج. مخزومی، مهدی، محقق
کتاب العین خلیل بن احمد فراهیدی