برخورد با متکبر

در پاسخ به توضیح زیر توجه کنید.1.تکبر گاهی بد و مذموم است و آن در موقعی است که انسان در مقابل بندگان خدا، خودستایی و فخرفروشی کند و توقع داشته باشد که دیگران او را بی‌جهت محترم داشته و تکریمش کنند و روحیه استکباری را در خود تقویت نماید. این خصلت زشت از عادات ایام جاهلیت بوده و امری مذموم است و اگر در مقابل خداوند و دستورات آن باشد، انسان را تا مرز کفر پیش می‌برد. خداوند متعال این صفت را به ابلیس نسبت داده و می‌فرماید: (وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ أَبى وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرینَ)؛ (1) «و هنگامی که به فرشتگان گفتیم: به آدم سجده و خضوع کنید، همگی سجده کردند؛ جز شیطان که سر باز زد و تکبر ورزید [و به خاطر تکبر] از جمله کافران شد!» امام هادی علیه السلام در مورد عواقب زیانبار تکبر مذموم و منفی می‌فرماید: «مَنْ رَضِیَ عَنْ نَفْسِهِ کَثُرَ السَّاخِطُونَ عَلَیْهِ؛ (2) آن کس که خودپسند و از خود راضی است، غضب‌کنندگان به وی زیاد خواهند بود.» سعدی در شرح این معنی می‌گوید: به چشم کسان در نیاید کسی که از خود بزرگی نماید بسی بزرگان نکردند بر خود نگاه خدابینی از خویشتن‌بین مخواه تواضع سر رفعت افرازدت تکبر به خاک اندر اندازدت ز مغرور دنیا ره دین مجوی خدابینی از خویشتن‌بین مجوی (3) امام هادی علیه السلام در ادامه فرمایش خود به نتایج سوء تکبر و فخرفروشی اشاره کرده و می‌افزاید: «وَ الزَّهْوُ جَالِبُ الْمَقْت وَ الْعُجْبُ صَارِفٌ عَنْ طَلَبِ الْعِلْمِ دَاعٍ إِلَى الغَمْطِ وَ الْجَهْلِ؛ (4) خود برتربینی و رفتار متکبرانه، دشمنی و نفرت می‌آورد و خودخواهی و خودپسندی آدمی را از طلب علم باز می‌دارد و حقّ دیگران را ناچیز می‌شمارد و موجب نادانی می‌شود.»2. اما گاهی تکبر خوب و پسندیده است و آن در صورتی است که نیت خیری در کار باشد، مثلاً انسان در مقابل افراد سرکش و شیطان‌صفت تکبر نماید.
در معارف دینی نیز مواردی ذکر شده است که تکبر خوب و ممدوح می‌باشد؛ از جمله در میدان جنگ، در مقابل دشمن (5) و همچنین در مقابل شخص متکبر، و همچنین لازم است که زن مسلمان در مقابل مرد نامحرم رفتار متکبرانه‌ای داشته باشد. در این زمینه دو مورد را می‌خوانیم:
الف. امام علی علیه السلام در مورد تکبر ممدوح فرمود: «خِیَارُ خِصَالِ النِّسَاءِ شِرَارُ خِصَالِ الرِّجَالِ: الزَّهْوُ وَ الْجُبْنُ وَ الْبُخْلُ؛ فَإِذَا کَانَتِ الْمَرْأَةُ ذَاتَ زَهْوٍ لَمْ تُمَکِّنْ مِنْ نَفْسِهَا وَ إِذَا کَانَتْ بَخِیلَةً حَفِظَتْ مَالَهَا وَ مَالَ بَعْلِهَا وَ إِذَا کَانَتْ جَبَانَةً فَرِقَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ یَعْرِضُ لَهَا؛ (6) [برخی از] نیکوترین خلق و خوی زنان، زشت‌ترین خصلتهای مردان است، مانند: تکبّر، ترس، بخل؛ هرگاه زنی متکبّر باشد، بیگانه را به حریم خود راه نمی‌دهد، و اگر بخیل باشد، اموال خود و شوهرش را حفظ می‌کند، و چون ترسان باشد، از هر چیزی که به آبروی او زیان می‌رساند، فاصله می‌گیرد.»
ب. در مقاتل نقل شده است: «هنگام ورود حضرت زینب کبراعلیها السلام به مجلس ابن زیاد، حضرت چنان با ابهت و عظمت وارد شد که آن حاکم ستمگر بی‌اختیار گفت: مَنْ هَذِهِ الْمُتَکَبِّرَۀُ؟ (7) این بانوی بزرگ‌منش کیست؟» رفتار بزرگ‌منشانه و با هیبت حضرت زینب علیها السلام به دو جهت صورت گرفت: هم تکبر در برابر متکبر و هم در مقابل نامحرم.
علامه مجلسی رحمه الله نیز در ذیل آیه (سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَق)؛ (8) «به زودی کسانی را که در روی زمین به ناحق تکبّر می‌ورزند، از [ایمان به] آیات خود، منصرف می‌سازم.» به دو نوع تکبر مثبت و منفی اشاره کرده است و می‌فرماید: «چون تکبر نوع ممدوح هم دارد، مانند تکبر در مقابل اهل گناه و فساد، به همین جهت خداوند متعال تکبر به ناحق را نکوهش می‌کند، نه تکبر به حق را.» (9)
و از اینجا این سخن مشهور شده است که: «التَّکَبُّرُعَلَی الْمُتَکَبِّرُصَدَقَة؛ٌ (10)کبر ورزیدن بر متکبر صدقه است.» چون برای علاج متکبر، گاهی تکبر لازم می‌شود.
استاد مطهری رحمه الله می‌نویسد: «به ما گفته‌اند: «التَّکَبُّرُ مَعَ المُتَّکَبِّرِ عِبَادَةٌ؛ با متکبر، تکبر کردن عبادت است.» مقصود این است که اگر کسی متکبرانه رفتار می‌کند، شما طوری عمل نکنید که او را به تکبرش تشویق کنید؛ بلکه در مقابل آدمی که متکبرانه رفتار می‌کند، متکبرانه رفتار کنید تا دماغش به خاک مالیده شود و دیگر تکبر نداشته باشد.» مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج22، ص 621.
1) بقره/34.
2) بحار الانوار، ج 69، ص 316.
3) بوستان، باب چهارم، در تواضع.
4) بحارالأنوار، ج 69، ص 199، باب 105، جوامع مساوی الأخلاق.
5) امام علی علیه السلام بعد از آنکه «عمرو بن عبدود» را در جنگ خندق کشت، وقتی که از میدان به طرف مسلمین می‌آمد، قدمها را آهسته برمی‌داشت و خودش را خیلی رشید گرفته بود و متکبرانه می‌آمد، پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «این نوع راه رفتن راه رفتنی است که خداوند جز در این موقع آن را مبغوض می‌دارد.» (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج 22، ص 623).
6) نهج البلاغه، حکمت 234.
7) نگاهی به خطبه‌های حضرت زینب سلام الله علیها، عبد الکریم پاک‌نیا، نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، ص72.
8) اعراف/146.
9) بحار الانوار، ج 5، ص 192.
10) مفاتیح الغیب، محمد بن عمر فخر الدین رازی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420 ق، ج 15، ص 4.