مقایسه نظر رهبری را با دیگر علماء در مورد موسیقی

با عرض سلام خدمت پرسشگر محترمضمن تشکر از ارتباط جنابعالی با این مرکز، پیرامون این موضوع وهنر موسیقی در اسلام خدمت شما عرض نماییم کههنر موسیقی در دنیای اسلام مانند هنر نقاشی به صورتی متفاوت از دیگر فرهنگها مطرح شد. این هنر که تجریدی ترین هنر در میان انواع هنرهاست به عنوان یک از ارکان علم ریاضیات بود که باعث تعالی روحی مومن می شد.
ابن سینا نخستین کسی است که پس از اسلام، از وی در باب موسیقی به زبان فارسی کتابی باقی مانده است. این، همان کتاب «النجاة» است که شاگرد او، ابوعبید جوزجانی، ترجمه کرده و آن را «دانشنامة علایی» نام نهاده است. ابن سینا در « دانشنامة علایی» از مطالعه بر روی ساز «رباب»، فواصلی را که در ایران قدیم رواج داشت و به تدریج به فراموشی سپرده شده بود، مورد توجه قرار میدهد، و برای نخستین بار در صدد احیای آن برمیآید .
نوشته های ابن سینا دربارة موسیقی، به لحاظ روش شناسی، از درجة نخست اهمیت برخوردار است. چنانکه از آثار او، بویژه از «جوامع علم الموسیقی » آشکار است، از نقل مطالب آمیخته به تخیل و داستانهای اساطیری پرهیز میکند. امتیاز دیگر آثار ابن سینا، محاسبات دقیقی است که وی در اثر گرانقدر خود، «جوامع» به کار برده، و در حقیقت جنبة نظری و علمی، موسیقی را به عنوان دانشی دقیق، مورد توجه قرار داده است. بدین جهت، اگر گفته شود که آنچه وی دربارة ابعاد و نسبتهای موسیقایی آورده یا دقتی که در بیان تعاریف بنیادی موسیقی به کار برده، در نوع خود بینظیر یا کمنظیر است، مبالغه نکرده ایم. افزون بر این، وی توجه ویژه ای به موضوع موسیقی شعر و مقایسة این دو هنر با یکدیگر دارد. فارمر، ابن سینا را نظریه پردازی بزرگ مینامد، و امتیاز اصلی او را، در پرداختن به جنبه های موسیقی علمی قرن پنجم هجری میداند.
در رسائل «اخوان الصفا»، «موسیقی» مطابق طبقه بندی مرسوم در گذشتة دور، به عنوان یکی از شاخه های چهارگانة ریاضیات (سه شاخة دیگر هیئت، حساب و عدد) مورد بحث قرار گرفته است. بارزترین ویژگی رسالة موسیقی «اخوان الصفا»، توجه به ابعاد معنوی موسیقی و نقشی است که این فن میتواند در برانگیختن حالات روحانی و نشاط معنوی انسان ایفا کند. «اخوان الصفا»، در تأیید صحت مدعای خود، به حکایت فارابی استناد جسته، آنگاه که وی در مجلس سیف الدولة حمدانی، فرمانروای حلب (333ـ356 ق.) با نواختن گونه ای موسیقی اهل مجلس را به خنده وا میدارد و سپس با تغییر آهنگ، همان جمع را به گریه انداخته، سرانجام به خواب فرو میبرد .
« اخوان الصفا»، موسیقی را ابزاری برای بیدار کردن نفس انسان از خواب غفلت میداند؛ و معتقد است که اگر در بعضی از شرایع موسیقی تحریم شده، بدین سبب بوده است که مردم به خلاف نظر حکما، آن را وسیلة شادخواری و خوشگذرانی قرار داده و در لهو و لعب به کار بردهاند. از آنجا که اخوان در پی پیوند دین با فلسفه بوده اند، در رسائل خود از هر فرصتی برای رسیدن به این هدف استفاده کرده اند. از این رو، فصل «احکام الکلام» در رسالة موسیقی، اگرچه بر حسب ظاهر ارتباط چندانی با موسیقی ندارد، ولی در راستای همان هدف کلی، با بحث دامنه داری در ساختار حروف الفبا آغاز میشود و به کارایی نسبت های افضل میرسد .
از دیگر موضوعهای جالب توجه در رسالة موسیقی، پیوند شعر و موسیقی است. این بحث در فصلی با عنوان «اصول الالحان و قوانیها» مطرح شده است. با وجود آنکه در رسائل اشارات پراکندهای به مسائل گوناگون نظری دیده میشود که میتواند در حد خود سودمند یا روشنگر تاریخ و نظام علمی موسیقی دوران اسلامی بویژه ایران باشد، اما غرض اصلی اخوان از تألیف این رساله، آموزش خوانندگی و هنر نوازندگی نبوده است.
به گفتة عبدالستار فراج، «اغانی»، نوشتة ابوالفرج اصفهانی، به طورکلی دارای هفتصد گزارش، شامل شرح حال اشخاص و روایت جنگهاست. «اغانی» روایاتی مفصل دربارة آهنگسازان، خوانندگان، شاعرانی که شعرشان موضوع آهنگ بوده و هرکس که با این هنرها رابطه داشته است، نقل کرده، و سرانجام بزرگترین مجموعة ممکن را برای موسیقی و ادب، از آغاز تا سدة 4 ق. / 10 م. به دست داده است. در زمان ابوالفرج، کار موسیقی رونق فزایندهای یافته بود و آنچه او دربارة موسیقی در کتاب خود آورده، مستند، عالمانه و جامع است . از دویست و پنجاه اثری که او در «اغانی» از آنها نام برده و به شرحشان پرداخته، به جز اندکی، چیزی بر جای نمانده است. در «اغانی»، در پایان هر شرح حال، یا در آغاز آن، شعری میآید که «صوت» خوانده شده است. و مراد از صوت، یک قطعه آهنگ آوازی است که باید همة مشخصات فنی آن را ذکر کرد تا قابل خواندن و نواختن باشد .
هنر موسیقی در دنیای اسلام
مشکل اساسی که دربارة جنبة موسیقی «اغانی»، همچنان نزد پژوهشگران لاینحل باقیمانده و آرا و فرضیههای زیادی را در این باره دامن زده، اصطلاحات منسوخ و نامشخصی است که ابوالفرج به دلیل تداول فراوان نزد اهل فن آن در عصر خویش در اغانی به کار برده و از شرح آنها پرهیز کرده است. لذا اینک فهم دقیق معانی آن الفاظ ناممکن شده و رمزگشایی از آوازهای «اغانی» و آهنگهای آن، بسیار دشوار مینماید.
صفی الدین عبدالمؤمن ارموی (م. 693 ق.) ستارهای درخشنده در آسمان دانش موسیقی ایران در سدة هفتم بود. از مطالعه دو کتاب معتبر او، یکی «الادوار» و دیگری «رسالة الشرفیة» این واقعیت آشکار میشود که وی پس از فارابی، بزرگترین و مهمترین کسی است که در اصول فن موسیقی تحقیق کرده؛ و کهن ترین نت نویسی فارسی و عربی در کتاب «الادوار» آمده است، که اکنون در دست است. یافته های صفی الدین، در همة دانشمندانی که پس از او دربارة اصول موسیقی تحقیق کرده اند تأثیرگذار بوده، و بر فرضیه های او شرحهای بسیاری نوشته شده است. از مهمترین آنها نوشتة قطب الدین شیرازی (م. 710 ق.) است، که در دایرةالمعارف خود موسوم به « درةالتاج»، رسالهای مهم در باب اصول نظری موسیقی نگاشته است.
عبدالقادر غیبی مراغی (م. 838 ق.) از مهمترین علمای موسیقی نظری در عصر تیموری (دربار تیمور و شاهرخ) است. بزرگترین کتاب او جامع الالحان است. این کتاب شرحی کامل است دربارة اصول علمی و نظری موسیقی و توصیف سازهای ایرانی. «مقاصد الالحان» که از «جامع الالحان» کوتاهتر است و «شرح الادوار» نیز، نگاشتة مراغی بوده، موجود است . « کنزالالحان» کتاب گرانبهای مراغی، که برای آشنایان به فن موسیقی قدر و ارزش بسیار دارد و حاوی آوازهای او بوده، از میان رفته است. پسر و نوادة ابن غیبی نیز جزو علمای موسیقی هستند. پسرش که عبدالعزیز نام داشت «نقاوةالادوار» و نوه اش کتاب « مقاصدالادوار» را نگاشت .
پس از سدة نهم هجری، دیگر در ایران موسیقیدانی بزرگ به وجود نیامد. گاه به گاه چهره هایی پیدا میشدند، ولی هیچکدام نوآوری نداشتند . « بهجةالرواح» رسالهای است درموسیقی که در سدة یازدهم توسط عبدالمؤمن بلخی به فارسی نوشته شده است، و بیشتر ناظر به جنبه های علمی این فن است .
تا دو سده پس از این، هنوز نفوذ موسیقی ایران در کشورهای عربی نمایان بود. گواه این گفته، کتاب «النقی فی فن الموسیقی» است که احمد المسلم الموصلی در حدود 1150 ق. تدوین کرده و اساس آن اقتباس از کتاب «بهجةالرواح» عبدالمؤمن بلخی است. نفوذ و تأثیر موسیقی ایران بر موسیقی ترک و شبه قاره و کشورهای عربی و خاورمیانه و حتی خاور دور، امری مسلم است؛ و از اصطلاحات موسیقی فارسی، که به زبان و فرهنگ آن بلاد راه یافته، به روشنی آشکار است.( http://article.tebyan.net/195704/هنر-موسیقی-در-دنیای-اسلام)

مقام معظم رهبری چندین دیدار با اهالی هنر و هنرمندان داشته اند و مطالبی پیرامون موسیقی در این دیدارها و دیدار با مسئولان صدا و سیما عنوان فرموده اند که به نمونه هایی از آنها اشاره می کنیم .«موسیقی قبل از انقلاب »موسیقی قبل از انقلاب ، از لحاظ ارزش ، سه عیب عمده داشت . ما که از لحاظ فنی وارد نیستم ؛ فقط می توانیم بگوییم که از جنبه های ارزشی ، سه اشکال در آن وجود داشت . یکی این بود که در بخشی از موسیقی ها ، در انتخاب مضمون و قالب ، گرایش تند و میل شدیدی به ابتذال بود. قالب ها موسیقی و زبان شعر ، هر دو ایرانی بود ؛ اما این تصنیف ها ، هم از لحاظ محتوا و هم از لحاظ فن مبتذل بود ؛ به طوری که وقتی یک موسیقیدان می دید آهنگ را این گونه می شکنند و خراب می کنند و از این وسائل ، بد استفاده می شود و در شکل های نامناسب ، از این و آن تقلید می کنند ، ناراحت بود . پس میل به ابتذال وجود داشت ؛ مثل خیلی از تصنیف ها که در آن وقت رایج بود . آهنگ ها ، آهنگ های ایرانی ، وسایل هم وسایل ایرانی ؛ اما قالب و محتوا مبتذل بود . عیب دوم این که گرایش شدید به موسیقی غرب بود . عیب سوم این بود که موسیقی سالم و سنتی و فنی کلاسیک ایرانی ، در خدمت محتوای بد و فاسد کننده قرار می گرفت . از همه بدتر ، آن اول است ، و از همه کم ضررتر ، آن دوم است . یعنی گرایش به موسیقی غرب ، چیز بدی است ؛ اما نه به بدی صرف موسیقی ایرانی در راه های بد . ای بسا که موسیقی غرب باشد که در آن ، هیچ گونه ابتذال و فساد و زن بارگی و پستی و دنائت بشری نیست ؛ یک چیز بسیار عالی و عرفانی و سطح بالاست ؛ اگر چه در جامعه ما ، زبان موسیقی ، زبان خیلی رایجی نیست وغالباً ما کسانی هستیم که از این قضایا دور بوده ایم وزبان موسیقی را نمی فهمیم ؛البته شماها شاید اهل فنید و می توانید بفهمید. بنابر این ، اگر چنین چیزی پیدا بشود ، ولو غربی هم باشد ، ایرادی ندارد .(بیانات رهبر انقلاب در دیدار با اعضا شورای سیاستگذاری صدا و سیما ( 14 / 12/ 1369 )«مرز بندی موسیقی حلال و حرام »یکی از مشکلات ، این مسأله ی موسیقی است که ما بتوانم خط بکشیم و بگویم این جا مرز است ؛ اما من می خواهم بگویم که مصداق های واضح دارد . بین آن ساز و آواز حلال و طیب و طاهر ، با آن ساز و آواز که مکروه و یا حرام است ، خط دقیقی نکشیده ایم که مثلاً بگوییم این یکی ، این مقدارش که بالا رفت ، یا این ساز که اضافه شد ، خراب شد . به این دقت نمی توانیم ؛ اما بالاخره در این طیف وسیع ، دو نقطه وجود دارد که یکی قطعا ً حلال و یکی قطعا ً حرام است . قطعا ً حرام وجود دارد که آن را نباید مصرف کنیم . اگر موسیقی – حالا اسمش را موسیقی سنتی بگذارید ، یا موسیقی غیر سنتی – که یکی از دستگاه های معمولی موسیقی خودمان را هم با ساز ساده یی می زند ،اما شعر یک شعر برانگزانندهی مهیج شهوت باشد ، حرام است ، خواننده هر کس می خواهد باشد . آن صدای خوش و سازی که با هم به کار بیفتد ، تا جوانی را فرضا ً به عمل حرام شرعی تحریک کند ، کار حرامی است . موسیقی های تند و محرک خارجی هم ، اشکال دارد. البته موسیقی هایی هم هست که اشکال ندارد ؛ ولی حالا من نمی توانم نمونه های آنها را مشخصا ً ذکر بکنم . (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسئولین صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (7 / 5 / 1369 )این که ما بگوئیم موسیقی بهترین راه مقابله با تهاجم فرهنگی است ، نه ، من به این معتقد نیستم که موسیقی یک چنین کششی داشته باشد ، اما بهترین راهش را این نمی دانم …. من نمی توانم به طور مطلق بگویم که موسیقی اصیل ایرانی ، موسیقی حلال است ؛ نه ، این طور نیست . بعضی خیال می کنند که مرز موسیقی حلال و حرام ، موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی غیر سنتی است ؛ نه ، این طور نیست . آن موسیقی که منادیان دین و شرع همیشه در دوره ها ی گذشته با آن مقابله می کردند و می گفتند حرام است ، همان موسیقی سنتی ایرانی خودمان است که به شکل حرامی در دربارهای سلاطین ، در نزد افراد بی بند و بار ، در نزد افرادی که به شهوات تمایل داشتند و خوض در شهوات می کردند ، اجرا می شده ؛ این همان موسیقی حرام است . بنابر این ، مرز موسیقی حرام و حلال ، عبارت از ایرانی بودن ، سنتی بودن ، قدیمی بودن ، کلاسیک بودن ، غربی بودن یا شرقی بودن نیست ؛ « مرز » آن چیزی است که عرض کردم . البته الان دستگاه هایی هستند که دارند ممیزی می کنند ؛ اما من خیل هم اطمینان ندارم که این ممیزی ها صد در صد درست باشد . گاهی می آیند به ما می گویند که یک نوار بسیار بد یا مبتذل را دارند به صورت مجاز پخش می کنند ؛ گاه هم ممکن است عکس این اتفاق بیفتد . نمی دانم واقعا ً این ممیزی ها چقدر از روی واقع بینی و ضابطه بندی انجام می گیرد ؛ به نظرم می رسد که موسیقی می تواند انسان را غرق در ابتذال و فساد و پستی بکند . می تواند هم این نباشد و می تواند عکس این باشد ؛ مرز حلال و حرام این جاست .(بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضا ی جامعه ی مدرسین در کتابخانه مدرسه فیضیه ( 8/ 9/ 1374 )«موسیقی به معنای یک هنر »ما دو نوع موسیقی داریم : موسیقی حرام و موسیقی حلال . موسیقی حرام آن موسیقی ای است که ویژه مجالس لهو است . یعنی متناسب با مجالس لهو است . « موسیقی مطرب » متناسب مجالس لهو . یعنی همان که چنانچه از عالم موسیقی بیرون بیایید و آن جلسه را در مقابل شما تصور کنند ، به عنوان یک آدم اهل اندیشه اسلامی یا اهل اندیشه های جدی و غیر اسلامی ، ردش می کنید . آن موسیقی متناسب با آن جلسه ، حرام است . گاهی موسیقی ، موسیقی کلام ست .گاهی اوقات می شود که با یک صدای معمولی ، یک شعر حرام را می خوانند . اصلا ً این شعر ، این آهنگ را حرام می کند . چون شعر حرام است . جهتش حرام است . گاهی یک شعر یک آهنگ را حلال می کند . آهنگ معمولی ست ؛ اما می توانست با این آهنگ چیز بد خوانده شود . حالا یک شعر معنوی ، عرفانی ،اخلاقی ، می تواند آن را حلال کند. البته « عرفان » با «عشق » نباید قاطی شود . این طور نیست که هر شعرعشقی ای ، عرفانی باشد . بعضی خیال می کنند هر شعری که در آن می و معشوق و طره زلف و لب و امثال آن هست ، این دیگر عرفانی است . نه ! شعرهای حافظ هم دو نوع است . من یک وقت در جلسه ای که راجع به حافظ بود ، اشعار اورا تقسیم بندی کردم . تعدادی از آنها عرفانی و تعدادی از آنها عشقی ست . امروز به نظر من بیش از عرفان ، مردم مابه شعرهای اخلاقی محتاج اند ؛ شعرهای صائب و مثل شعرهای سبک هندی از جمله ، اشعار واعظ قزوینی . این شعرها ، هم از لحاظ رتبه شعری بالاست و هم الان مردم به اینها بیشتر احتیاج دارند شعرهای عرفانی ، که معنا یشان راهم درست نمی فهمند . این شعر می تواند یک آهنگ را که می توانست آهنگ حرام باشد ، حلال کند . موسیقی به معنا یک هنر ، چیز با ارزشی ست . اما همچنان که یک شعر بد ، مردود است – ولو یک هنر است – یک موسیقی گناه آلود و گناه آموز مردود است – ولو این هنر است – یک موسیقی گناه آلود و گناه آموز نیز ، هم حرام و هم مردود است ؛ ولو اینکه یک هنر است . این را حمل نکنند بر ضدیت با هنر؛ که «آقا ؛ فلان با هنر مخالف است ! » ما با گناه مخالفیم . چرا با هنر مخالف باشیم ؟!تا گفته می شود « موسیقی حرام است » می گویند : « آه ! اینها باز هم آخوند بازی و شیخ بازی در آوردند . مقدس بازی در آورند . » نه آقا ! موسیقی خوب چیز خوبی است . مگر ندیدید جلو چشم امام آلات موسیقی بردند و بنا کردند زدن و خواندن . امام هم مثل کوه نشستند و همین طور نگاه کردند .(بیانات رهبر معظم انقلاب در مراسم دیدار گروه جنگ صدا و سیمای جمهوری اسلامی (17/ 9 / 1371 )«انتخاب بهترین »در آهنگ و خواندن ، سعی کنید بهترین را انتخاب کنید . هدف فقط این نیست که بخواهید سرودی خوانده شود . این چیزها حامل پیام است ، که شما می خواهید آن رابگویید . شما که نمی خواهید از این طریق ، کاسبی کنید . شما دارید دنبال فکری می گردید . باید وقتی می خواهید آن فکر را ارائه بدهید ، در بهترین لباس ارائه کنید .من بارها گفته ام : « اگر پروردگار عالم ، همین مضامین را که در قرآن هست ، در عبارات غیر فصیح ارائه می کرد ، قرآن تا حالا نمی ماند ، و این قدر نفوذ پیدا نمی کرد . » فکر ، هر چه عالی باشد ، اگر در قالب و با زبان خوب ادا نشود ، نمی ماند . در سرود ، قالب چیست ؟ در درجه اول ، آهنگ است دیگر ! این آهنگ را یک نفر می خواهد بخواند ، یک نفر می خواهد بنوازد . اینها باید از بهترین ها انتخاب بشوند ؛ و لازم هم نیست که خیلی طولانی باشد . آهنگ های خوب دنیا ، هیچ کدام این قدر طولانی نیست . البته همه آهنگ های خوب دنیا را ما نشنیده ایم . اما همین آهنگ ها که شنیده ایم ، خوب هایش غالبا ً طولانی نیست.جانباز ، بیش از اینها جا دارد که برایش بسازند و بگویند . لذا بهترین خواننده ها را استخدام کنید . بروید سراغ این خواننده های خوب که هستند . من نمی خواهم اسم بیاورم . صداهای خوب ، هنر خوانندگی خوب ، موسیقیدان خوب ، نوازندگان خوب ، آهنگساز درجه یک – عمده آهنگساز است – انتخاب کنید . مرحوم عطاءاله زاهد – یک وقت به من گفت : « این موزیک فیلم محمد رسول الله » معروف ، از اذان مدینه یا مکه گرفته شده است . یک اذانی است که پخش می شود ؛ و آن اذان را اتفاقا ً ، یک نفر در داخل کشور ما هم به شکل خوب گفته است . همان « اسلوب « اذان شریف » ؛ که من هم از آن خوشم می آید . ایشان می گفت از یک الله اکبر او ، این را گرفته اند ، بسط داده اند ، و این موزیک را از آن به وجود آورده اند . ان شاء الله این روش کار و این رفتار ، هرچه بیشتر باید تقویت شود . باید هنر این کشور رابه این سو بکشانید . ان شاء الله ، بایدهنر کشور را به سمت اصالت های انقلابی بکشانید . این حرف های حسابی ای که این ملت به این عظمت گفته و دنیا را هم پر کرده است ، باید تبیین بشود . برای مردم خودمان هم باید تبیین بشود . ما فقط به سخنرانی روی آورده ایم . در حالی که بهترین بیان ها در اختیار شماست ، و می توانید این ها را برای مردم تبیین کنید . (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار تهیه کنندگان فیلم « بر بال فرشتگان » ( 24/ 6 / 1372 )ما از هنر خوانندگی خوب و موسیقی حلال ، استقبال می کنم . بسیار خوب است اگر خوانندگان بتوانند همان حد صحیح موسیقی حلال را پیدا و حفظ کنند و به خصوص اشعار خوب را بخوانند که هنر بزرگی است . استفاده از حنجره ، بسیار کار عظیمی است . کاری که حنجره می کند ، ساز نمی تواند بکند . ساز ، حنجره را مشایعت می کند . حیات و زندگی مال حنجره و مال نفس انسانی است . اگر بتوانند ، این کار را انشاءالله بکنند و صدا یشان هم در یک حد ، متوقف نماند . سفارش ما به آقایان خوانندگان هم مثل شعرا همین است که باید مرتبا ً به پله های بالاتر پا بگذارن .(بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با جمعی از شعراء (26/11/1373)در مورد دیدگاه فقهی ایشان در موسیقی به کتاب پرسش ها و پاسخ های دانشجویی , احکام موسیقی , سید مجتبی حسینی , قم , نشر معارف مراجعه نمایید .