شعر در روایات

1- برخی تصور می کنند که اسلام با شعر و شاعری سر ناسازگاری دارد در حالی که این توهّمی بیش نیست.بدون شک ذوق شعر، و هنر شاعرى؛ مانند همه سرمایه هاى وجودى انسان در صورتى ارزشمند است که در یک مسیر صحیح به کار افتد و از آن بهره گیرى مثبت و سازنده شود، اما اگر به عنوان یک وسیله مخرب براى ویران کردن بنیان اعتقاد و اخلاق جامعه و تشویق به فساد و بى بند و بارى مورد استفاده واقع شود، و یا انسان ها را به پوچى و بیهودگى و خیال پرورى سوق دهد، یا تنها یک سرگرمى بى محتوى تلقى گردد، بى ارزش و حتى زیانبار است.پس شعر وسیله است و معیار ارزیابى آن هدفى است که شعر در راه آن به کار گرفته مى شود.متأسفانه در طول تاریخ ادبیات اقوام و ملل جهان، از شعر سوء استفاده فراوان شده است، و این ذوق لطیف الهى در محیط هاى آلوده آن چنان به ننگ کشیده شده است که گاه از مؤثرترین عوامل فساد و تخریب بوده است، مخصوصاً در عصر جاهلیت که دوران انحطاط فکرى و اخلاقى قوم عرب بود،” شعر” و” شراب” و” غارت” همواره در کنار هم قرار داشتند! ولى چه کسى مى تواند این حقیقت را انکار کند که اشعار سازنده و هدف دار در طول تاریخ حماسه هاى فراوان آفریده است، و گاه قوم و ملتى را در برابر دشمنان خون خوار و ستم گر آن چنان بسیج کرده که بى پروا از همه چیز بر صف دشمن زده و قلب او را شکافته اند.از ائمه اهل بیت (ع) نیز توصیف فراوانى درباره اشعار و شعراى با هدف، و دعا در حق آنان، و جایزه فراوان به آنها، رسیده است که اگر بخواهیم به نقل آنها بپردازیم سخن به درازا مى کشد.امام صادق (ع) فرمود: تاکنون کسى در باره ما یک شعر نسروده مگر اینکه با روح القدس تائید شده است.پاسخ تفصیلیبرخی تصور می کنند که اسلام با شعر و شاعری سر ناسازگاری دارد. این تصور از آیه شریفه “وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُون “[1] ناشی شده است در حالی که چنین تصوری چیزی جز یک توهّم نیست؛ زیرا آیه در صدد نکوهش تمام انواع شعر نیست، بلکه نوع خاصی از شعر را مورد مذمت قرار می دهد، از این رو است که می بینیم دانشمندان ما بحث های مفصّلی پیرامون شعر بیان داشتند، از جمله در تفسیر نمونه آمده است:شعر و شاعرى در اسلام بدون شک ذوق شعر، و هنر شاعرى؛ مانند همه سرمایه هاى وجودى انسان در صورتى ارزشمند است که در یک مسیر صحیح به کار افتد و از آن بهره گیرى مثبت و سازنده شود، اما اگر به عنوان یک وسیله مخرب براى ویران کردن بنیان اعتقاد و اخلاق جامعه و تشویق به فساد و بى بند و بارى مورد استفاده واقع شود، و یا انسان ها را به پوچى و بیهودگى و خیال پرورى سوق دهد، یا تنها یک سرگرمى بى محتوى تلقى گردد، بى ارزش و حتى زیانبار است.و با این جمله پاسخ این سؤال روشن مى شود که بالآخره از آیات فوق چنین مى فهمیم که شاعر بودن خوبست یا بد؟ زشت است یا زیبا؟ و اسلام با شعر موافق است یا مخالف؟.
پاسخ این سخن آن است که ارزیابى اسلام در این زمینه روى” هدف ها” و” جهت گیری ها” و” نتیجه ها” است، به گفته امیر مؤمنان على (ع) هنگامى که گروهى از یارانش در یکى از شب هاى ماه مبارک رمضان به هنگام افطار، سخن به شعر و شاعران کشیدند، آنها را مخاطب ساخته فرمود:
اعلموا ان ملاک امرکم الدین، و عصمتکم التقوى، و زینتکم الادب، و حصون اعراضکم الحلم:
” بدانید ملاک کار شما دین است، و مایه حفظ شما تقوى است، زینت شما ادب و دژهاى محکم آبروى شما، حلم و بردبارى است” [2].
اشاره به اینکه شعر وسیله اى است و معیار ارزیابى آن هدفى است که شعر در راه آن به کار گرفته مى شود.
اما متأسفانه در طول تاریخ ادبیات اقوام و ملل جهان، از شعر سوء استفاده فراوان شده است، و این ذوق لطیف الهى در محیط هاى آلوده آن چنان به ننگ کشیده شده است که گاه از مؤثرترین عوامل فساد و تخریب بوده است، مخصوصاً در عصر جاهلیت که دوران انحطاط فکرى و اخلاقى قوم عرب بود،” شعر” و” شراب” و” غارت” همواره در کنار هم قرار داشتند! ولى چه کسى مى تواند این حقیقت را انکار کند که اشعار سازنده و هدفدار در طول تاریخ حماسه هاى فراوان آفریده است، و گاه قوم و ملتى را در برابر دشمنان خونخوار و ستمگر آن چنان بسیج کرده که بى پروا از همه چیز بر صف دشمن زده و قلب او را شکافته اند.
در دورانى که شاهد و ناظر بارور شدن انقلاب اسلامى بودیم با چشم خود دیدیم که اشعار موزون و شعارهایى که در قالب شعر ریخته مى شد چه شور و هیجان و جنبشى مى آفرید و چگونه خون ها را در رگ ها به جوش مى آورد، و صفوف انسان ها را به خروش وامى داشت، و چگونه این اشعار کوتاه و ساده، اما حماسى و هیجان انگیز لرزه بر اندام دشمن مى انداخت، و پایه هاى کاخشان را متزلزل مى ساخت.
و نیز چه کسى مى تواند انکار کند که گاه یک شعر اخلاقى آن چنان در اعماق جان انسان نفوذ مى کند که یک کتاب بزرگ و پر محتوا کار آن را انجام نمى دهد.
آرى همان گونه که در حدیث معروف از پیامبر گرامى اسلام (ص) نقل شده: ان من الشعر لحکمة، و ان من البیان لسحرا:
” بعضى از اشعار، حکمت است، و پاره اى از سخنان، سحر”[3]! گاهى اشعار غوغا به پا مى کند.
گاه کلمات موزون شاعرانه، برندگى شمشیر، و نفوذ تیر را در قلب دشمن دارد، چنان که در حدیثى از پیامبر اسلام (ص) مى خوانیم در مورد چنین اشعارى فرمود:
و الذى نفس محمد بیده فکانما تنضهونهم بالنیل!: ” به آن کسى که جان محمد (ص) در دست قدرت او است، با این اشعار گویى تیرهایى به سوى آنها پرتاب مى کنید”![4].
این سخن را آنجا فرمود: که دشمن با اشعار هجوآمیزش براى تضعیف روحیه مسلمانان تلاش مى کرد، پیامبر (ص) دستور داد که در مذمّت آنان و تقویت روحیه مؤمنین، شعر بسرایند.
و در مورد یکى از شعراى مدافع اسلام فرمود: اهجهم فان جبرئیل معک!: ” آنها را هجو کن که جبرئیل با تو است”[5].
مخصوصاً هنگامى که” کعب بن مالک” شاعر با ایمانى که در تقویت اسلام شعر مى سرود از پیامبر (ص) پرسید یا رسول اللَّه درباره شعر، این آیات مذمت آمیز نازل شده، چه کنم؟ فرمود: ان المؤمن یجاهد بنفسه و سیفه و لسانه: ” مؤمن با جان و شمشیر و زبانش در راه خدا جهاد مى کند”[6].
از ائمه اهل بیت (ع) نیز توصیف فراوانى درباره اشعار و شعراى با هدف، و دعا در حق آنان، و جایزه فراوان به آنها، رسیده است که اگر بخواهیم به نقل آنها بپردازیم سخن به درازا مى کشد.
ولى افسوس که در طول تاریخ، گروهى این هنر بزرگ و ذوق لطیف ملکوتى را که از زیباترین مظاهر آفرینش است آلوده کرده اند، و از اوج آسمان به حضیض مادیگرى سقوطش دادند، آن قدر دروغ گفتند که ضرب المثل معروف” احسنه اکذبه” (بهترین شعر دروغترین آن است) به وجود آمد.
گاه آن را در خدمت ظالمان و جباران در آوردند و به خاطر صله ناچیزى آن چنان تملق و چاپلوسى کردند که نه کرسى فلک را اندیشه آنان به زیر پاى نهاد،” تا بوسه بر رکاب قزل ارسلان زند”! و گاه در وصف عیش و شراب و رسوایى و ننگ آن قدر پیش رفتند که قلم از ذکر آن شرم دارد.
گاه آتش جنگهایى با اشعار خود برافروختند، و انسانها را براى غارت و کشتار به جان هم انداختند و صفحه زمین را از خون بى گناهان رنگین ساختند.
ولى در مقابل، شعراى با ایمان و پر همتى بودند که باج به فلک نمى دادند، و این قریحه ملکوتى را در طریق آزادگى انسانها و پاکى و تقوا، و مبارزه با دزدان و غارتگران و جباران به کار گرفتند و به اوج افتخار رسیدند.
گاهى در دفاع از حق، اشعارى گفتند که با هر بیتى، بیتى در جنت براى خود خریدند[7] و گاه در دورانهاى خفقان بارى که حکام بیدادگر همچون” بنى امیه” و” بنى عباس”، نفسها را در سینه ها حبس کرده بودند با گفتن قصیده اى همچون قصیده” مدارس آیات” قلب ها را جلا دادند، و پرده هاى دروغ و تزویر را کنار زدند، گویى روح القدس این اشعار را بر زبان آنها جارى مى ساخت.
و گاه براى ایجاد حرکت در توده هاى رنجدیده که احساس حقارت مى کردند اشعارى مى سرودند و شور و حماسه و هیجان مى آفریدند.
و قرآن درباره اینها مى گوید: إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا.
جالب اینکه این گروه از شاعران، گاهى چنان آثار جاودانه اى از خود به یادگار گذاشتند که پیشوایان بزرگ اسلام، طبق بعضى از روایات، مردم را به حفظ اشعار آنها توصیه مى فرمودند، چنان که درباره اشعار” عبدى” از” امام صادق” (ع) نقل شده که فرمود: یا معشر الشیعة علموا اولادکم شعر العبدى، فانه على دین اللَّه: ” به فرزندان خود، اشعار عبدى را بیاموزید که او بر دین خدا است”[8].
این بحث را با یکى از اشعار معروف عبدى که در زمینه خلافت و جانشینى پیامبر اسلام (ص) سروده پایان مى دهیم:
و قالوا رسول اللَّه ما اختار بعده اماما و لکنا لأنفسنا اخترنا!
اقمنا اماما ان اقام على الهدى اطعنا، و ان ضل الهدایة قومنا!
فقلنا اذا انتم امام امامکم بحمد من الرحمن تهتم و لا تهمنا
و لکننا اخترنا الذى اختار ربنا لنا یوم خم ما اعتدینا و لا حلنا!
و نحن على نور من اللَّه واضح فیا رب زدنا منک نورا و ثبتنا!
” آنها گفتند رسول خدا (ص) براى بعد از خود کسى را به عنوان امام انتخاب نکرده است ولى ما خود انتخاب مى کنیم.
ما امامى برمى گزینیم اگر بر طریق هدایت بود اطاعتش مى کنیم، و اگر از طریق گمراهى رفت او را صاف مى کنیم! (و یا کنار مى گذاریم).
ما به آنها گفتیم در این صورت شما امام خود هستید، شما سرگردان شدید و ما سرگردان نیستیم.
ولى ما همان را برگزیدیم که پروردگار ما براى ما روز غدیر خم برگزیده و از آن کمترین انحراف و عدولى نخواهیم داشت.
ما بر نور واضح الهى هستیم، پروردگارا بر نورانیت ما بیفزا و ما را ثابت قدم بدار”[9].[10]هم چنین شهید محمد صادق صدر (قدس) بحث مفصلی در مورد شعر و شاعری از دیدگاه فقه مطرح نمودند برای استفاده بیشتر می توانید به آن مراجعه نمایید.[11]امین الإسلام شیخ طبرسی در کتاب “الآداب الدینیة للخزانة المعینیة” بعد از نقل روایتی از امام رضا (ع) می گوید: خلاصه این که از تمام موارد مذکوره استفاده می شود که بیان شعر در زمان و مکان مقدس و شریف کراهت دارد.[12] و روایات تندی که در این رابطه وجود دارد حمل بر تقیه می شود.
برای حسن ختام حدیثی از امام صادق (ع) نقل می کنیم که آن حضرت فرمود: تاکنون کسى در باره ما یک شعر نسروده مگر اینکه با روح القدس تأیید شده است.[13]. اسلام کوئست
[1]الشعراء،224، و گمراهان از پى شاعران مى روند.
[2] ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 461.
[3] این حدیث را گروه زیادى از دانشمندان اسلام اعم از شیعه و اهل تسنن در کتاب هاى خود آورده اند (به کتاب الغدیر ج 2 ص 9 مراجعه فرمائید).
[4] مسند احمد، ج 3، ص 460.
[5] مسند احمد، ج 4، ص 299.
[6] تفسیر قرطبى، ج 7، ص 4869.
[7] از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: من قال فینا بیت شعر بنى اللَّه له بیتا فى الجنة، ” هر کسى درباره ما بیت شعرى بگوید خدا خانه اى در بهشت براى او بنا مى کند” (الغدیر ج 2 ص 3).
[8] نور الثقلین، ج 4، ص 71.
[9] قمی، عباس، الکنى و الالقاب، ج 2 ص 455.
[10] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 15، ص 382 – 386.
[11]نک: ما وراء الفقه، ج10، ص93.
[12] بحرانی، یوسف بن أحمد بن إبراهیم، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، ج 13، ص 164، ناشر مؤسسة النشر الإسلامی وابسته به جامعة مدرسین، چاپ اول، قم، 1405 هـ ق.
[13] شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج 1، ص 7، ناشر: نشر جهان، تهران، چاپ اول ، 1378 ق .
2- مطلبی دیگر
به طور مسلم از زبان معصومین –ع- اشعار زیادی شنیده شده که یا از خود آنها است و یا نقل اشعار دیگران است . مثلا اشعار زیادی در مناجات منسوب به امیر مومنان –ع- وجود دارد و در کتاب های مختلفی مثل مفاتیح الجنان نقل شده است و یا اشعاری از امام رضا –ع – و اشعار معروفی که حضرت هادی –ع- در مجلس متوکل خواندند و اهل مجلس را منقلب کردند .
از طرفی در صدر اسلام یکى از حربه هاى مخالفان قرآن براى مشغول کردن اذهان ترویج اشعار جاهلى و مشغول نمودن مردم به اشعار پوچ و بى مغز شعرا در وصف شراب و ابرو و …. بوده است لذا از خواندن چنین اشعارى نهى گردیده است. ولى اشعارى که متضمن حکمت و موعظه و یا بیان معارف باشد و دعوت به نیکى و احسان کند هیچ مذمتى ندارد. بلکه پیامبر اکرم (ص) فرمودند: و ان من الشعر لحکمه؛همانا برخى از اشعار حکمت است (میزان الحکمه، ج 6، ص 2766 ، ح 9436) و حضرت صادق -ع- می فرماید : من قال فینا بیت شعر بنی الله له بیتا فی الجنه ؛ هر کس برای ما اهل بیت یک بیت شعر بگوید خداوند در بهشت برای او خانه ای قرار می دهد . ( همان ، ح 9437) در برخى روایات خواندن شعر در روز و شب جمعه مکروه دانسته شده است.
چون در نظام تربیتى و اجتماعى اسلام براى شب و روز جمعه برنامه هاى خاصى از قبیل عبادات، دعا، نظافت، نمازجمعه و… در نظر گرفته شده است به جهت آن که مردم احیانا با اشتغال به شعر و شعرخوانى از برنامه هاى اصلى غافل نشوند خواندن شعر مکروه دانسته شده است. البته شاید دلایل دیگرى نیز داشته باشد که ما بدان واقف نیستیم.
این موضوع خصوصا با توجه به این که در گذشته اغلب اشعار حاوى مدح حکام و یا در وصف شراب و مى و… بوده است بسیار قابل تأمل است. قابل ذکر است در برخى روایات بر خواندن شعرى که مشتمل بر کلام زشت و فحش باشد این اثر مترتب شده که اگر شعر در شب جمعه خوانده شده خواندن نماز آن شب و اگر در روز خوانده شده نماز آن روز قبول نمى شود و در روایت دیگرى به این گونه آمده است که: هر کس در روز جمعه شعر بخواند بهره او از آن روز همان شعر است (مستدرک الوسائل، ج 6، ص 100) در این روایت که شعر به صورت مطلق آمده به صراحت سخن از بطلان سایر اعمال به میان نیامده است.
اشتغال به اشعار شعرا هر چند سخن حق باشد ،موجب می شود آنطور که سزاوار است به عبادات پرداخته نشود،وفرصت مبارک شب وروز جمعه از بین برود. به طور کلی جمع میان روایات مختلف به این گونه ممکن است که اشعاری که مضمون نامناسب و گمراه کننده داشته باشد و یا مانع عبادت و بندگی در شب و روز جمعه گردد مکروه است اما اشعار پر محتوایی که یاد آور خداوند و بیانگر یاد او و نیز اشعاری که در مدح و معرفی جایگاه والای اهل بیت -ع- است خود مصداق عبادت است و مشمول این روایات نمی باشد . در هر صورت پرهیز از شعر ،در شب جمعه بهتر است.