تفسیر به رأی

تفسیر به رأی یکی از خطرناکترین برنامه ها درباره قرآن مجید است. در روایات اسلامی، این کار یکی از گناهان کبیره شمرده شده، و مایه سقوط از درگاه قرب پروردگار است، در حدیث آمده است که خداوند می‌فرماید: «ما آمن بی‌من فسر برایه کلامی، آن کس که سخن مرا به میل خود (و بر طبق هوای نفس خویش) تفسیر کند به من ایمان نیاورده است.»[ وسایل الشیعه، ج 18، ص 28،ح 22 .]منظور از تفسیر به رأی آن است، که فرد قرآن را مطابق تمایلات و عقیده شخصی یا گروهی خویش معنی کند، و بر آن تطبیق نماید، بدون آن که قرینه و شاهدی بر آن باشد، چنین کسی در واقع تابع قرآن نیست، بلکه می‌خواهد قرآن را تابع خویش گرداند.
تفسیر به رأی به معنی درک عقلانی نیست، بلکه تفسیر به گمان و پندار و تخمین است.
«راغب» اصفهانی در «المفردات» می گوید: « رأی به معنی عقیده ای است که ظنّ و گمان در آن غلبه دارد»[ راغب اصفهانی، المفردات، واژه رأی ص94].
هرگاه انسان برای خودش عقیده ای پیدا کند، می کوشد تا مؤیّدی از قرآن و احادیث پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) برای آن بتراشد و آیاتی از قرآن و روایاتی را انتخاب کرده و بدون هیچ قرینه ای برخلاف مفهوم ظاهر آن، تفسیر می کند. امیر مؤمنان علی(ع) در این باره می فرماید:
«و آخَرُ قد تُسمّی عالما و لیسَ به فاقتبس جهائِل من جُهّالٍ و أضالیلَ مِن ضُلاّلٍ و نصب للنّاس أشراکا من حبائلَ غُرورٍ و قلوٍ زُورٍ قد حمل الکتابَ علی آرائِه و عطفَ الحقَّ علی أهوائِهِ… ؛ گروهی از گمراهان (که خداوند آنان را دشمن می دارد) خود را عالم و دانشمند می خوانند در صورتی که نادان هستند؛ آن‌ها نادانی را از افراد جاهل فرا گرفته، و بر سر راه مردم، دام‌هایی فرا نهاده و گفتار باطلی را سرداده و قرآن را بر آراء خویش تطبیق می دهند و حق را مطابق میل خود تفسیر می کنند.»[ فیض الاسلام، علی نقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج1، ص 214، خطبه 86 .]مرز روشنی بین تفسیر و تاویل و تدبر و برداشت صحیح از قرآن با تفسیر به رأی وجود دارد که با کمی توجه می‌توان مصداق تفسیر به رأی را تشخیص داد. تا زمانی که مراجعه کننده به قرآن، برداشت قبلی نداشته باشد و نخواهد برداشت و رأی خود را بر قرآن تحمیل کند و از قرآن برای رأی خود دلیل و تأیید دست و پا کند و برداشتش از قرآن بر اساس مبانی عقلی و روایی باشد و بخواهد معنا و مفهوم آیات را با کمک از مبانی عقلی و روایی و با کنار هم قرار دادن آیات و … درک کند، مصداق تفسیر و تدبّر و تأمل در قرآن است. البته ممکن است فرد در این جا اشتباه هم بکند، ولی بر آن اصرار و استبداد ندارد، اگر دلیل عقلی یا روایی بر اشتباه خود بیابد، از برداشت خود دست برداشته و آن را اصلاح می‌کند.
اما تفسیر به رأی آن است که فرد نمی‌خواهد بدون پیش داوری به محضر قرآن مشرف شود و به شنیدن پیام قرآن گوش بسپارد، بلکه از قبل رأی و عقیده‌ای دارد و می‌خواهد از آیات قرآن برای خود مؤید و دلیل دست و پا کند. در چنین مواردی مراجعه کننده آیه یا آیاتی را بدون توجه به این که خاص است یا عام، ناسخ است یا منسوخ، مطلق است یا مقید، و…، به عنوان دلیل و مؤید خود ارائه می‌دهد، در حالی که باید آن آیه را در مجموعه آیات قرار دهد، و با توجه به ناسخ و منسوخ و مطلق و مقید و عام و خاص و مجمل و مبین و… از آن آیه سخن و مطلبی را برداشت کند و این برداشتش بر اساس متقن و محکم استوار باشد. به نمونه‌ای توجه کنید:
فردی شراب خورده بود و می‌خواستند او را حد بزنند. گفت: من کار خلافی نکرده‌ام، قرآن می‌فرماید: « لیس علی الذین آمنوا و عملوا الصالحات جناح فیما طعموا؛[ سوره مائده، آیه 93 .] بر افراد در آنچه خورده اند، ایرادی نیست.»[ ابن عربی، احکام القرآن ، ج2، ص659.]در حالی که این آیه اصلا ناظر به مؤمنان نیست، زیرا مؤمن شراب نمی‌نوشد. اگر نوشید، مستحق کیفر می‌گردد. با مراجعه به شأن نزول این آیه، معنای صحیح آیه روشن می‌گردد. در شان نزول آیه وارد شده: وقتی تصریح به تحریم شراب نازل شد، بعضی خدمت رسول خدا رسیدند و عرض کردند: برادران دینی ما که قبل از این شهید شدند، در حالی که شراب می‌نوشیدند و پول حاصل از قمار می‌خوردند، حکم شان چیست؟ این آیات در جواب آن ها نازل شد و اعلام کرد بر آنان به خاطر این گناه و خلاف حرجی نیست.[ جرجانی، آیات الاحکام، ج2، ص549 .]فصل هفتم: انس با قرآن و درک و فهم آن