ناسخ و منسوخ

نسخ نزد پیشینیان، مفهومى گسترده داشت و عبارت بود از: هرگونه تغییر در حکم پیشین؛ در حالى که نسخ در اصطلاح امروز، جایگزین کردن حکم جدید، به جاى حکم قدیم است. به تعبیر علامه طباطبایى نسخ؛ یعنى: «آشکار ساختن انتهاى مدت و زمان حکم و پایان عمل به آن»[ المیزان، ج 1، ص 247، چ 2، اسماعیلیان.].حکمت نسخ حکمت نسخ، به شیوه وضع احکام و نزول قرآن بر مى گردد. حکمت اساسى تدریج در تشریع و نزول آیات، تعلیم و تربیت مخاطبان بوده است.
خداى متعال براى تثبیت معارف و نظام هاى ارزشى جاودانه اسلام، شرایط عینى و واقعیت هاى خارجى معرفتى و توان علمى و عملى مخاطبان را در نظر گرفته است. بنابر مصالح مورد نظر، احکام الهى همه یکسان و یکنواخت نیست. برخى احکام به حسب شرایط و موقعیت اجتماعى عصر نزول، داراى مصلحت موقت بوده و در نتیجه حکم خاص آن موارد از همان آغاز نیز در نزد خداوند، قلمروى محدود داشت؛ ولى بنا بر حکمت هایى از مردم پوشیده داشته شده است[ سعیدى روشن، محمد باقر، علوم قرآن، ص 304.].
تعداد آیات نسخ شده
برخى در این باره نظر افراطى داشته و آیات زیادى را منسوخ دانسته اند. اما با ضابطه مند شدن تعریف نسخ و شرایط آن از سوى قرآن شناسان، دایره نسخ محدود گردیده است و تعداد آن از نظر بیشتر محققان، از ده آیه تجاوز نمى کند.[ جوان آراسته، حسین، درسنامه علوم قرآنى، ص 429.]در آیه 106 سوره «بقره» خداوند مى فرماید: هر آیه اى را که ما نسخ کنیم یا آن را به تأخیر اندازیم، بهتر از آن یا همانند آن را مى آوریم.
از نظر عقلى هم مانعى ندارد که حکمى نازل شود و بعد بنا به مصالحى آن حکم عوض گردد. به طور نمونه در آیات نجوا[ مجادله 58، آیات 12 و 13.] خداوند مسلمانان را نهى مى کند از این که در گوشى با پیامبر صلى الله علیه و آله صحبت کنند؛ مگر این که قبل از آن صدقه بدهند، اما هیچ کس به این آیه عمل نمى کند مگر امیرالمؤمنین علیه السلام. بعد آیه نازل مى شود که مى توانید با پیامبر صلى الله علیه و آله نجوا کنید و نیازى به دادن صدقه نیست. چه بسا در تشریع دستور اول و نسخ آن، امتحانى براى مسلمانان بوده است و فضیلت امام على علیه السلام بر دیگران در طول تاریخ ثبت شود.
نمونه دیگر؛ نماز خواندن مسلمانان تا سال دوم هجرى به طرف بیت المقدس بود اما آیه تغییر قبله نازل شد و به پیامبر صلى الله علیه و آله و مسلمانان دستور داده شد، به سوى کعبه نماز بخوانند.[ بقره 2، آیه 142 تا 145.]و مسجدى به نام «ذوقبلتین» در آن محل ساخته شد که تا هم اکنون مورد استقبال زائران مدینه مى باشد، چه بسا تغییر قبله نیز به جهت جداسازى صف مسلمانان از بدخواهان و منافقان و دورى از زخم زبان یهودیان بوده باشد. علاوه بر اینکه احیاء اولین عبادتگاه از زمان حضرت آدم علیه السلام به بعد را نیز به ارمغان آورد.
خلاصه در اصل نسخ شدن برخى احکام، بنا بر مصلحت زمان و اشخاص یا مصالح دیگر، جاى سخن و تردید نیست. اما بسیارى از آیات هستند که عده اى مدعى نسخ آن شده اند؛ در حالى که این چنین نیست و هر آیه حکم خاصى را بیان مى کند و مدعیان نسخ چون نتوانسته اند هر آیه را در جایگاه خودش معنا کنند، بین دو آیه تنافى دیده و حکم به نسخ کرده اند.
به طور مثال در آیات تحریم خمر، هیچ گونه نسخى وجود ندارد بلکه حکم تحریم شراب در ادیان گذشته نیز بوده و در اسلام نیز حرام بوده است اما اعلام آن به ترتیب و در چند مرحله انجام گرفته است. روایات هم مؤید این مطلب است.[ براى آگاهى بیشتر به کتاب هاى زیر مراجعه کنید:
الف. مولایى نیا، عزت اللّه ، نسخ در قرآن، نشر رایزن، تهران، چاپ اول، 1378 ش یک جلد، قطع رقعى.
ب. ابى جعفر احمد بن محمد بن اسماعیل النحاس، الناسخ والمنسوخ فى کتاب الله، تحقیق: دکتر سلیمان بن ابراهیم بن عبدالله، مؤسسه الرساله، بیروت: چاپ اول، 1412 ق ، 1991 م، (سه جلد، قطع وزیرى).]