عدم بیعت با یزید
به چه دلیل و با کدامین توجیه منطقى، امام حسین(علیهالسلام) به هیچ وجه حاضر نبود، ولو از روى مصلحت ـ با یزید بیعت کند؟
نخست باید دانست هر تصمیم تاریخ ساز، در یک موقعیت حساس و در پى مجموعه اى از علل و حوادثى اتخاذ مى شود که طرفین منتظر چنین فرصتى از قبل بوده اند.
زاویه انحراف از سنت نبوى و عدالت علوى، از زمان گذشته آغاز شده بود؛ اما با ظاهرفریبى روند خود را ادامه مى داد. اهل بیت علیهم السلام و صحابه پاک ـ همچون سلمان، ابوذر، عمار و … ـ در هر فرصتى به ابراز حق و آگاه کردن مردم مى پرداختند. اما نقطه اى از تاریخ فرا مى رسد که طرفین احساس مى کنند، باید حرف آخر را بزنند و کار را یکسره کنند. پس از درگذشت معاویه و روى کار آمدن یزید، چنین موقعیتى ظاهر شد. از یک سو یزید منکر همه چیز شد و اعلام کرد:
لعبت هاشم بالملک فلا
خبر جاء و لا وحىٌ نزل[ مقتل خوارزمى، ج 2، ص 58؛ تذکرة الخواص، ص 261.]
«بنى هاشم با حکومت بازى کردند و هیچ خبرى از آسمان نیامد و هیچ وحیى نازل نشد».
او تصمیم قاطع گرفته بود که با تهدید و یا قتل، اجازه هیچ گونه فعالیت را به دیگران ندهد؛ به طورى که قبل از انتشار خبر مرگ معاویه سعى داشت از امام حسین(علیهالسلام)، عبدالله بن زبیر و عبد الله بن عمر بیعت بگیرد؛ حتى با تهدید به قتل. اینجا بود که امام حسین(علیهالسلام) نیز باید تصمیم جدى خود را بگیرد. هنر آن حضرت در این بود که «حقانیت» خود را با پاسخ به دعوت کوفیان، با تدبیر و «عقلانیت» پیش برد؛ به گونه اى که بر همگان اتمام حجت شد و نهضت خود را با «مظلومیت» آمیخته کرد تا چهره ظالمان هر چه منفورتر در طول تاریخ باقى بماند و قابل محو شدن و کم رنگ شدن نباشد. لذا این رنگ الهى تنها با «شهادت و اسارت» جاودانه ماند.
از دیدگاه امام حسین(علیهالسلام) که آیینه وحى است و در خانه وحى و محل رفت و آمد فرشتگان الهى است ـ امامت و رهبرى امت اسلامى صلاحیت هایى را مى طلبد که یزید و هر کس که مثل یزید فاقد آن بوده است. امام حسین(علیهالسلام) مى فرمود: «مَا الإْمامُ اِلاَّ الْعامِلُ بِالْکِتابِ وَ الْقائِمُ بِالْقِسْطِ بِدینِ الْحَقِّ وَ الْحابِسُ نَفْسَهُ عَلى ذاتِ اللّه».
وقتى ولید استاندار مدینه طیبه، امام حسین(علیهالسلام) را به سوى استاندارى دعوت کرد و خبر مرگ معاویه را به آن حضرت داد و نامه اى را که یزید براى گرفتن بیعت به او نوشته بود قرائت کرد؛[ بنا به نقل یعقوبى و خوارزمى یزید صریحاً به ولید نوشته بود: اگر حسین و ابن زبیر از بیعت خوددارى کنند، گردنشان را بزند و سرهایشان را به نزد او بفرستد. تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 15؛ مقتل خوارزمى، ج 1، ص 180.] امام در پاسخش فرمود: اینکه من در پنهانى و خلوت بیعت کنم، براى تو کافى نخواهد بود؛ مگر آنکه آشکارا بیعت کنم و مردم آگاه
شوند. ولید گفت: آرى! فرمود: تا بامداد صبر کن و در این موضوع تصمیم بگیر!
مروان گفت: به خدا سوگند! اگر حسین در این ساعت بیعت نکند و از تو جدا شود، دیگر بر او قدرت نخواهى یافت. او را حبس کن و نگذار از اینجا خارج شود؛ مگر آنکه بیعت کند یا گردنش را بزن!
امام حسین(علیهالسلام) فرمود: واى بر تو اى پسر زرقاء! آیا تو امر مى کنى به کشتن من؟ دروغ گفتى و پستى کردى. سپس روى به ولید کرد و فرمود:
«اى امیر! ما خاندان نبوت و معدن رسالتیم. محل آمد و شد فرشتگان و محل فرود رحمت خدا هستیم. خدا با ما (فیض وجود را) آغاز کرده و با ما به پایان مى رساند. یزید فاسق، فاجر، شرابخوار، قاتل بى گناهان و متجاهر به فسق و فجور است. کسى مانند من با مثل او بیعت نکند؛ ولى بامدادان خواهیم دید که کدام یک از ما سزاوار و شایسته بیعت و خلافت است».
وقتى امام(علیهالسلام) از نزد ولید بیرون رفت، مروان گفت: خلاف گفته من کردى به خدا دیگر چنین فرصتى به دست تو نخواهد افتاد. ولید گفت: واى بر تو! تو به من مى گویى دین و دنیاى خود را از دست بدهم! به خدا سوگند دوست ندارم که مالک دنیا باشم و حسین را کشته باشم. سبحان الله آیا حسین را بکشم براى اینکه مى گوید: من بیعت نمى کنم! به خدا کسى که خدا را به خون حسین ملاقات کند، میزان عملش سبک است و خدا روز قیامت به او نظر نمى کند و به او رحمت ننماید و براى او عذابى دردناک هست![ سموالمعنى، ص 113 و 114؛ مقتل الحسین خوارزمى، ص 184 ف 9.]
این فراز از تاریخ، امام حسین(علیهالسلام) براى درک علّت قیام و خوددارى آن حضرت از بیعت و تعیین هدف و مبدأ آن امام شهید، بسیار حساس و مهم است؛ زیرا مواردى را یادآور شده که هر یک براى ردّ بیعت و وجوب قیام کافى است.
مواردى که امام حسین(علیهالسلام) مستند و دلیل امتناع از بیعت و تصمیم بر مخالفت قرار داد، چیزهایى بود که کسى در صحت و درستى آن شک نداشت و صغرى و کبراى آن مورد قبول و اتفاق همه بود؛ حتى ولید عموزاده یزید و استاندار او، درستى این سخنان را انکار نکرد و در برابر قوّت منطق و صحت استدلال و احتجاج امام حسین(علیهالسلام) هیچ ایراد و اشکالى ننمود.
عبارت: «وَ مِثْلى لا یُبایِعُ مِثْلَهُ» نتیجه دلایل مستندى است که راجع به صلاحیت بى نظیر و شخصیت ممتاز خود و سوابق و احوال ننگین یزید فرمود؛ یعنى «کسى مثل من، با این گذشته درخشان و با مقام رهبرى به حقى که نسبت به جامعه دارد، با کسى مثل یزید بیعت نمى کند؛ زیرا بیعت با خلیفه در اصطلاح مسلمین، تعهد اطاعت و انقیاد به کسى است که مرکز تحقق هدف هاى عالى اسلامى، مصدر عزّت و اعتلاى مسلمین و اعلاى کلمه اسلام، حامى قرآن، آمر به معروف، ناهى از منکر و به عبارت دیگر قائم مقام و جانشین پیغمبر باشد.
معناى بیعت صحیح، ابراز آمادگى در فرمان بردن از اوامر خلیفه واقعى و فداکارى در راه انجام اوامر او است که بر هر مسلمان به حکم «اَطیعُوا اللّه وَ اَطیعُوا الرَّسُولَ وَ اُلِى الاَْمْرِ مِنْکُمْ» واجب است و این بیعت با مثل یزید ـ هر چند صورت سازى و براى دفع ضرر باشد ـ امضاى قانونى شدن فسق و فجور، تجاهر به منکرات و معاصى، تضییع حقوق، اتکا به ظالمان، ستمکاران، فاسقان و فاجران است و صدور آن از مثل امام حسین(علیهالسلام) امکان شرعى و عرفى نداشت.
این بیعت، تعّهد همکارى در قتل مردم بى گناه و بردن آبرو و عزّت اسلام است و ساحت مقدس امام حسین(علیهالسلام) به این بیعت ننگین آلوده نخواهد شد. لذا آن حضرت جمله «مِثْلى لا یُبایِعُ مِثْلَهُ» را مانند یک حکم بدیهى و مورد اتفاق و مسلم همه فرمود؛ زیرا احدى از مسلمانان با وجدان نمى گفت: شخصیتى مثل حسین(علیهالسلام) با ناکسى مثل یزید بیعت کند.
این یک نتیجه مورد قبول همه بود که آن حضرت پس از بیان سوابق دینى و
معنوى خود و پیشینه پرننگ یزید اعلام فرمود.
آرى اگر فرضا تمام مسلمانان به این ذلّت و پستى تن در دهند و با مثل یزید بیعت کنند و به زمامدارى امثال او رأى دهند؛ امام حسین(علیهالسلام) که صاحب آن مکارم، فضایل ومقامات است و چشم اسلام و اسلامیان به مساعى و کوشش او در نجات دین و برنامه هاى قرآنى دوخته است ـ با کسى که مرکز شرارت، قساوت، فسق و گناه است، بیعت نمى کند.
حساب امام حسین(علیهالسلام) از حساب همه جدا است. او اهل بیت نبوت، معدن رسالت، مرکز آمد و شد ملائکه، محل هبوط رحمت و پس از برادرش حسن(علیهالسلام) پسر منحصر به فرد دختر پیغمبر بود. آن حضرت در یکى از منازل به فرزدق فرمود: «این مردم ملازم اطاعت شیطان شده و اطاعت خداى رحمان را ترک کرده و فساد را ظاهر و حدود را باطل نموده اند. شراب مى نوشند واموال فقیران و بینوایان را به خود اختصاص داده اند و من سزاوارترین افراد هستم به قیام براى یارى دین و عزت و شرع، و جهاد در راه خدا از براى اعلاى کلمه خدا».[ تذکرة الخواص، ص 252.]
پس وقتى کار به اینجا کشید که کسى مانند یزید بخواهد بر مسند پیغمبر بنشیند و خود را رهبر دینى و سیاسى مسلمین و پیشواى عالم اسلام بداند، براى امام جز اعلام خطر و قیام واعلان شرعى نبودن حکومت، وظیفه اى دیگر نیست؛ زیرا در نظر مردم بیعت او و هر یک از بزرگان صحابه و تابعین با این عنصر ناپاک، امضاى صحت حکومت، ابطال حقیقت خلافت، عدول از تمام شرایط زعامت اسلامى و جانشینى پیغمبر و کشاندن جامعه به ضلالت بود. این بیعت در گردن مردان خدا، مانند سلسله ها و زنجیرهاى عذاب است و سنگینى و فشار آن بر روح آنان از سنگینى کوه ها بیشتر است.
امام حسین(علیهالسلام) با این منطق قیام کرد و بر سر این سخن ایستاد و فرمود:
«ما الاِْمامُ اِلاَّ الْعامِلُ بِالْکِتابِ، وَ الْقائِمُ بِالْقِسْطِ، وَ الدّائِنُ بِدینِ الْحَقِّ، وَ الْحابِسُ نَفسَهُ عَلى ذاتِ اللّهِ»؛[ تاریخ طبرى، ج 4، ص 262.] «امام نیست مگر آنکه به کتاب خدا حکم کند و عدل و داد بر پا نماید و دین حق را گردن نهد و خویشتن را وقف رضاى خدا کند».
آن حضرت در روز عاشورا که باران مصیبت ها بر سرش مى بارید، همان منطق را تکرار کرد و فرمود: «اَما وَ اللّهِ لااُجیبُهُمْ اِلى شَىْ ءٍ مِمّا یُریدُونَ حَتّى اَلْقَى اللّهُ وَ اَنَا مُخَضَّبٌ بِدَمى»؛[ سمو المعنى، ص 118.] «به خدا سوگند! به خواسته هاى این مردم پاسخ موافق نمى دهم تا خدا را دیدار کنم، در حالى که صورتم به خونم رنگین و خضاب شده باشم».
براى آشنایى بیشتر و منصفانه تر با وضعیت جامعه اسلامى در زمان امام حسین(علیهالسلام) به دیدگاه یکى از اندیشمندان روشنفکر اهل سنت؛ یعنى، سید قطب (مفسر و متفکر انقلابى مصرى) اشاره مى کنیم:
«حکومت امویان، خلافت اسلامى نبود؛ بلکه سلطنت استبدادى بود و منطبق با وحى اسلام نبود؛ بلکه ناشى از افکار جاهلیت بود. براى اینکه بدانیم حکومت بنى امیه بر چه اساسى استوار شد کافى است که همان صورت بیعت یزید را ببینیم. معاویه گروه هایى از مردم را احضار کرد تا راجع به گرفتن بیعت براى یزید نظر بدهند. مردى که او را یزید بن مقفع مى گفتند، برخاست و گفت: امیرالمؤمنین این است و اشاره به معاویه کرد.
سپس گفت: اگر معاویه مرد، امیرالمؤمنین این است و اشاره به یزید کرد. پس از آن گفت: هر کس این را نپذیرد، پس این است [و اشاره به شمشیر کرد]. معاویه گفت: بنشین تو سید خطبایى».
پس از آن، داستان بیعت گرفتن معاویه را براى یزید در مکه ذکر مى کند که
چگونه با زور و شمشیر و قدرت سرنیزه و خدعه و نیرنگ از مردم بیعت گرفت.[ العدالة الاجتماعیة فی الاسلام، ص 180 و 181.]
بعد از آنکه شرحى از نابکارى هاى یزید ـ مانند مى گسارى، زنا و ترک نماز ـ را نقل کرده، مى گوید:
«اعمال یزید مانند: قتل حسین و محاصره خانه کعبه و رمى آن به سنگ و تخریب خانه و سوزاندن آن و واقعه حرّه، همه شهادت مى دهد که هر چه درباره او گفته شده، مبالغه و گزاف نیست… تعیین یزید براى خلافت یک ضربت کارى به قلب اسلام و نظام اسلامى و هدف ها و مقاصد اسلام بود».[ العدالة الاجتماعیة فی الاسلام، ص 181.]
در زمان حکومت معاویه روز به روز، روش زمامدارى از روش اسلامى دورتر گشته و تحولى عجیب در شکل حکومت ظاهر مى شد و معاویه آن را با ولایت عهدى یزید تکمیل کرد و همان طور که سید قطب گفت، ضربت کارى به قلب اسلام و به نظام اسلام واردشد. پس بر امام حسین(علیهالسلام) واجب بود که آن را جبران نماید و مرهمى به جراحاتى که بر پیکر اسلام رسیده بود، بگذارد و به عموم مردم بفهماند که این شکل حکومت شرعى نیست و با حکومت اسلام ارتباط و شباهت ندارد.
آن حضرت با قیام خود نظر دین را درباره حکومت یزید اعلام کرد. با سکوت یا بیعت امام(علیهالسلام)، مردم بیش از پیش در مورد اسلام و نظام اسلامى به اشتباه مى افتادند و اسلامى باقى نمى ماند.
محمد غزالى (نویسنده و دانشمند معروف اهل سنت) درباره مفاسد نظام حکومتى بنى امیه مى نویسد: «واقعیت این است که حرکت و تکانى که اسلام از ناحیه فتنه هاى بنى امیه دید، به طورى شدید بود که به هر دعوت دیگر اینگونه صدمه رسیده بود آن را از میان مى برد و ارکان آن را ویران مى ساخت».[ الاسلام و الاستبداد السیاسى، ص 187 و 188.]
این بود مختصرى از زیان هاى آفت خطرناکى که به نام یزید و حکومت اموى به جان حکومت اسلامى افتاد و شکل حکومت را ـ که عالى ترین نمایش عدالت اسلامى بود ـ به آن صورت وحشت زا و منفور درآورد.
اگر قیام امام حسین(علیهالسلام) در آن هنگام به فریاد اسلام نرسیده بود و انفصال آن حکومت را از زمامدارى اسلامى آشکار نساخته بود؛ بزرگ ترین ننگ و عار دامن اسلام را لکه دار مى ساخت و عدالت و نظام ممتاز حکومتى دین خدا پایمال و نابود مى گشت.
عدم بیعت با یزید