علل شکل گیری فرقه ها

تقریبا تمامى ادیان در درون خود، فرقه ها، شاخه ها و گرایش هاى گوناگون و متفاوتى دارند. این مسئله علل مختلفى دارد که برخى از آنها عبارتند از:1. ضعف فکرى: اصولاً محدودیت فکرى برخى از انسان ها و ناتوانى آنان در حلّ قطعى همه مسائل اعتقادى، از جمله مهم ترین علل اختلافات است. در مواردى که مسئله به روشنى قابل حلّ نیست، هر کس به حدس و گمانى مى رسد؛ در این صورت اختلاف نظرها آشکار مى شود و کم کم به پیدایش فرقه ها مى انجامد. در جهان اسلام نیز با توجه به این که حضرت رسول(ص) در مدت کوتاه رسالتش، فرصت بیان تفصیلى همه مطالب را براى مردم نیافت؛ از این رو، لازم بود جانشینى که معصوم باشد، کار را به عنوان امامت مسلمین و تبیین معارف قرآن و سنت نبوى ادامه دهد، لیکن پیروى یکپارچه امت از امامان معصوم(ع) نیز شرط حفظ وحدت است و فقدان آن بر اثر عوامل دیگرى که برخى از آنها در پى مى آید مانع تأثیرگذارى این مسئله در حد مطلوب شد [1]2. تعصبات قومى و قبیله اى: پس از وفات پیامبر(ص)، مسلمانان به جاى اینکه در مراسم خاک سپارى شرکت کنند، هر گروه از انصار و مهاجران مدعى شد که حق خلافت از آن او است. بنابر شواهد تاریخى، هیچ یک از انصار و مهاجران، در تعیین جانشین پیامبر (ص) از قرآن و سنت رسول خدا یا از مصلحت امت سخن نگفت، بلکه سخن هر گروه در این بود که جانشینى پیامبر(ص) حق خویش است، نه دیگرى، چون در میان انصار دو قبیله اوس و خزرج از درون به رقابت برخاستند، به دلیل همین اختلاف داخلى، مهاجران غالب شدند [2]. این مسئله به سرعت اختلافى بنیادین در اندیشه سیاسى و کلامى مسلمین پدید آورد.3. منافع مادى: از منابع تاریخى و روایى معلوم مى شود گروهى با جعل مطالب و اخبار غلوّ آمیز و انتشار آن، توجّه عده اى را به خود جلب کرده و از موهبت ها و بذل و بخشش هاى مادى بهره مند مى شدند؛ مانند مغیره بن سعید که در تمام عمر خود، در تلاش بود تا مرام جدیدى احداث کرده و گروهى متشکل پدید آورد تا به اهداف مادى و دنیایى خود برسد.[3] برخى نیز مى خواستند در محیط اسلامى، راهى براى مباح کردن گناهان و ترک واجبات و فراهم ساختن بساط عیش و عشرت توأم با توجیه شرعى پیدا کنند. برخى از مورخان ملل و نحل یکى از علل پیدایش غلاة را همین امر دانسته اند [4].4. انگیزه هاى سیاسى: سیاست بازانى که بیشتر به اهداف غلط خود مى‌اندیشند، براى نیل به مقصود، از حربه هاى گوناگونى استفاده مى کنند. یکى از حربه هاى قوى و کارآمد، ایجاد فرقه ها و نحله هاى گوناگون مذهبى است. اینان گاه با به وجود آوردن چنین فرقه هایى، یک سلسله مسائل و آموزه هاى دور از ذهن و عقل را وارد جریان مخالف خود مى کردند تا به آن آسیب وارد نموده و آن را در مقابل چشم دیگران نامیمون جلوه دهند. مانند برخى از اخبار در مورد ائمه(ع) که به دور از حقیقت و واقعیت است [5]. همچنین گفته شده است که فرقه کیسانیه(پیروان مختار بن ابى عبیده ثقفى) براى تضعیف دیدگاه و حرکت مختار از سوى مخالفانش پدیدار شد[6].5. تلاقى ملل: با گسترش حوزه جغرافیایى اسلام و فتوحات زیاد مسلمانان، به تدریج پیروان ادیان و عقاید دیگر وارد حوزه اسلامى شدند. گروهى از افراد تازه مسلمان، به طرح مسائل و مشکلات خود براى مسلمانان پرداختند و کسانى که بر دین خود باقى مانده بودند، در این مسائل با مسلمانان مجادله مى کردند. در اواخر حکومت بنى امیه و اوایل حکومت عباسیان، به دلیل ترجمه فلسفه یونان، مجادلات و مشکلات فکرى در بین مسلمانان شدت بیشترى گرفت و باعث پدیدارى برخى از فرقه ها شد. بر اساس گزارش دکتر حسین عطوان، قدریه دیدگاه هاى خود را از تأثیرپذیرى یهودیان و مسیحیان مسلمان شده شامى صورت مى دادند. [7]پی‌نوشت ها:
[1]. عبدالجواد کلیددار، تاریخ کربلا و حائر حسین (علیه السلام)، اصفهان، کلیددار.
[2]. میلر، و.م، تاریخ کلیساى قدیم در امپراتورى روم و ایران، ترجمه على نخستین، تهران: انتشارات: حیات ابدى، 1981.
[3]. محمدرضا زیبایى نژاد، تاریخ و کلام مسیحیت، قم: معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى، تابستان 1375.
[4]. على ربانى گلپایگانى، تحلیل و نقد پلورالیسم دینى، تهران: مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر، 1378.
[5]. احمد، واعظى، تحول فهم دین، تهران، مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر.
[6]. عبداللّه جوادى آملى، تفسیر موضوعى قرآن کریم، قم : اسراء، 1376 ش.
[7]. عبداللّه نصرى، تکاپوگر اندیشه ها (زندگى، آثار و اندیشه هاى استاد محمد تقى جعفرى)، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، 1376.