امتحان غیبت
یکى از حکمت ها و اسرار غیبت و پنهان زیستى امام مهدى(عج)، امتحان و آزمایش انسان ها – به خصوص شیعیان – است. آنان در این ابتلا و آزمون، باید پایبندى و باور عمیق خود به مهدویت و میزان اخلاص و علاقه خود را نشان دهند. در غیبت امام مهدى(عج) شباهت هایى به سایر پیامبران وجود دارد ؛ به ویژه آنکه آنها نیز داراى غیبت – کوتاه مدت یا طولانى – بودند.
از روایات مختلف، به دست مى آید که مؤمنان در دوره غیبت، گرفتار آزمایش هاى بزرگى خواهند شد ؛ چنان که امت هاى قبلى نیز دچار آزمون ها و ابتلاهاى مختلفى بودند : «أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ. وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ»[1] ؛ «آیا مردم گمان مى کنند، همین که به زبان بگویند ایمان آوردیم، دست از سر آنها بر مى داریم و آزمایش نمى شوند؟ مردمى را که قبل از ایشان بودند نیز آزمودیم و خداوند مى داند که چه کسانى راستگو و چه کسانى دروغگویند و در امتحان درست یا نادرست از آب در آیند…».
از آنجایى که غیبت طولانى مى شود، عده اى از مردم دچار تردید، حیرت و… مى شوند و از باور به ظهور منجى موعود، بر مى گردند؟! این آسیب ها و عوامل مشکل زا در عصر غیبت، عبارت است از :
1. حیرت و سرگردانى ؛ امام عسکرى (علیه السلام) فرمود : «بدانید که فرزندم غیبتى خواهد داشت که نادانان، در آن دچار سرگردانى مى شوند ؛ و آنها که براى ظهورش از پیش خود وقت تعیین مى کنند، به دروغ گویى مى افتند»[2]. ابن عباس نیز گفته است : «پس از یک غیبت طولانى و حیرت ظلمانى، ظاهرمى شود»[3].
2. گمراهى و ضلالت ؛ یعنى در این دوران، عده اى از مردم از مسیر حق برگشته، دچار انحراف و گمراهى مى شوند و از هدایت هاى الهى باز مى مانند، پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرموده است : «تکونُ له غیبة و حیرة تَضِلُّ فیها الأمم»[4] ؛ «براى او غیبت و براى امت حیرتى خواهد بود که خیلى ها در آن دوران گمراه خواهند شد».
سدیر مى گوید : امام صادق (علیه السلام) فرمود : «…واى بر شما! در کتاب جَفر نظر انداختم… و در ولادت قائم ما و غیبت او و طولانى شدن آن و مدت عمر وى، تأمّل کردم و دیدم که مردم با ایمان، گرفتار بلاها و مصیبت ها هستند و به جهت طولانى شدن دوران غیبت، در دل هایشان شک و تردید راه مى یابد و بیشتر آنها از دینشان بر مى گردند…»[5].
3. برگشت از اعتقاد به مهدویت ؛ امام رضا (علیه السلام) از پدران بزرگوارش از امام على (علیه السلام) نقل مى کند : «در دوران غیبت جز دینداران ناب – که یقین در جانشان رسوخ کرده و خداوند از آنان بر ولایت ما پیمان گرفته و ایمان در جانشان ثابت کرده و به دم الهى یاریشان نموده است – کسى بر اعتقاد خود، استوار نخواهد ماند»[6]. در همین مضمون از امام عسکرى و امام سجاد (علیه السلام) نیز روایاتى نقل شده است[7].
3. قساوت و تیره شدن دل ها ؛ به جهت طولانى شدن غیبتش، دل ها سخت و تیره مى شود و جز آنها که خداوند ایمان به او را در قلوب شان نشانده و به دم الهى یاریشان کرده است، کسى دیگر بر اعتقاد او باقى نماند»[8].
4. عدم تحمل و بردبارى ؛ امام صادق (علیه السلام) نیز فرموده است : «شتاب مردم براى این کار آنان را هلاک مى سازد. خداوند براى شتاب مردم، شتاب نمى کند ؛ براى این امر، مدتى هست که باید پایان پذیرد. اگر مدت آن سرآید، نه ساعتى جلو مى افتد و نه ساعتى تأخیر مى شود»[9].
5. شک در حیات و زنده بودن حضرت ؛ امام صادق (علیه السلام) فرموده است : «… جدا مورد آزمایش قرار مى گیرید تا جایى که مردم مى گویند : مهدى، مرده یا کشته شده است ؛ اگر زنده است، پس کجا است و چه مى کند؟! چشمان مؤمنان بر او مى گریند و همچون کشتى طوفان زده، به اضطراب مى افتند ؛ به جز کسانى که خداوند از آنان پیمان گرفته و به دم الهى یاریشان کرده، کس دیگرى رستگار نخواهد شد»[10].
6. انحراف و برگشت از دین ؛ یکى از ابتلائات و آسیب هاى دوران غیبت، برگشت عده اى از آیین الهى و ضعف و سستى در دیندارى و یگانه پرستى است. امام کاظم (علیه السلام) فرمود : «هنگامى که پنجمین فرزند امام هفتم، از دیده ها ناپدید شد، از خدا بترسید و به او پناه ببرید و در مورد دین و آیین خود، کسى شما را از دینتان منحرف نکند [ ؛ زیرا] براى صاحب این امر غیبتى هست تا آنها که به او عقیده دارند، از اعتقاد خود باز گردند»[11].
محمد بن مسلم و ابوبصیر روایت کرده اند که امام صادق (علیه السلام) فرمود : «این کار به سامان نمى رسد [و ظهور محقق نمى شود] مگر اینکه دو سوم مردم از دین برگردند ؛ ما گفتیم : اگر دو سوم مردم از دین برگردند، دیگر چه کسى باقى خواهد ماند؟! امام (علیه السلام) فرمود : آیا دوست ندارید در بین یک سوم باقى مانده باشید؟»[12].
7. دشوارى حفظ ایمان ؛ شدت ها و پیشامدهاى ناگوار و تحوّلاتى که روى مى دهد، مردم را زیر و رو کرده و حفظ ایمان و استقامت در این راه را دشوار مى سازد و ایمان افراد در مخاطرات سخت واقع مى شود!
امام باقر (علیه السلام) فرموده است : «بعد از غیبت و حیرت ظاهر مى شود ؛ در این دوران تنها کسانى بر دین خود ثابت مى مانند که در ایمان خود، مخلص و با روح یقین همراه باشند و آنان کسانى اند که خداوند از آنها درباره ولایت ما پیمان گرفته و در دل آنها، ایمان را مستقر ساخته و آنها را با روحى از خود تأیید کرده است»[13].
8. کمبودها و نارسایى هاى زندگى ؛ یکى از امتحانات مردم در عصر غیبت و ابتلائات شدید آنان، گرانى، کسادى، مرگ و میر، جنگ ها، کمى محصولات کشاورزى، دچار شدن به پادشاهان ستمگر و… است.
امام صادق (علیه السلام) خطاب به محمد بن مسلم فرمود : «پیش از قیام قائم(عج)، نشانه هایى است که خداوند آنها را ظاهر خواهد ساخت». محمد بن مسلم پرسید : آنها چیست؟ فرمود : خداوند آنها را چنین بیان فرموده است:
«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ»[14].
«لنبلونّکم»، یعنى امتحان مى کنیم شما مؤمنان را قبل از خروج قائم(عج).
«بشى من الخوف» ؛ یعنى، به وسیله پادشاهان… در آخر سلطنت آنها.
«والجوع» ؛ یعنى، با گرانى قیمت ها. «و نقص من الاموال» ؛ یعنى، با کسادى تجارت و کمى درآمد». «و الانفس»، یعنى، با کمى رشد زراعت.
«و بشّر الصابرین»، یعنى، نوید بده در آن زمان، صبر پیشگان را با ظهور قائم و آن بعد از یک فتنه سخت و کمرشکن است که هر دوستى و خویشى را درهم مى ریزد. همسایه به همسایه اش هجوم برده، گردنش را مى زند! در چنین روزگارى، به زمین بچسبید و دست و پاى خود را تکان ندهید»[15]. و نیز فرموده است : «ترس اهل عراق و بغداد را احاطه مى کند و مرگ ناگهانى و پیاپى در آنجا شایع مى شود و کمبود در اموال، اشخاص و میوه ها ظاهر مى شود و زراعت کمتر رشد مى کند»[16].
9. اختلاف و تبرّى از همدیگر ؛ یکى از آسیب هاى فراروى جوامع اسلامى در این دوران، وجود اختلافات و کشمکش ها و پراکندگى و دورى مردم از همدیگر است. امیرمؤمنان على (علیه السلام) فرموده است : «چه بر شما خواهد گذشت وقتى امام هدایتگر و نشانه حق را به چشم نبینید؟ گروهى از گروه دیگر بیزارى مى جویید»[17].
امام صادق (علیه السلام) نیز مى فرماید : «چه بر شما خواهد گذشت، وقتى امام هدایتگر… را به چشم نبینید، گروهى از گروه دیگر بیزارى مى جویید ؛ آن گاه سخت مورد آزمایش واقع مى شوید و ناخالصان شما، از راستان شما، جدا خواهند شد. اول روز در اخبار و آثار اختلاف و مشاجره خواهید داشت و آخر روز، کارتان به کشت و کشتار خواهد کشید»[18].
10. دروغ گویى و تعیین وقت ظهور ؛ امام صادق (علیه السلام) فرموده است : آنان که وقت تعیین کردند، دروغ گفتند ما اهل بیتى هستیم که وقت معیّن نمى کنیم…»[19].
11. ضعف و سستى در حفظ عقاید حقه ؛ عصر غیبت، دوران هجوم شبهات، فزونى انحرافات و اندیشه هاى نادرست و باطل و دنیا گرایى ها و نادانى ها است و بدین جهت، پا برجا ماندن بر عقاید درست و حق دشوار است. امام صادق (علیه السلام) فرمود : «هنگامى که امر غیبت، واقع شود، به آنچه در دست دارید (عقاید حقه) چنگ بزنید تا قضیّه آشکار شود و فرمان خدا فرا رسد»[20]. و نیز : «براى مردم روزگارى فرا مى رسد که همگان دچار تب و لرز مى گردند ؛ علم و دانش در آن دوران، در هم پیچیده مى شود ؛ آن سان که مار در لانه خود به دور خویش مى پیچید. در آن هنگام ستاره آنها طلوع مى کند». گفته شد : مراد از تب و لرز چیست؟ فرمود : «روزهاى فترت که همگان دچار ضعف و سستى مى گردند ؛ در آن ایام بر عقاید خود استوار باشید تا خداوند ستاره شما را ظاهر گرداند».
نتیجه گیرى :
با توجه به این آسیب ها و چالش ها، روشن مى شود که در عصر غیبت، امتحان و آزمون انسان ها بسیار دشوار است و آنان باید از این مراحل سخت و طاقت فرسا عبور کنند و میزان پایبندى، باورمندى، بردبارى و استقامت خود را نشان دهند. به یقین در دورانى که احتمال سرگردانى، گمراهى، تردید و برگشت از اصل مهدویت، قساوت و دلمردگى، بى اعتمادى به آموزه هاى دینى، انحراف و فسادگرى، هواپرستى، مشکلات و کمبودهاى زندگى، اختلافات و دشمنى ها، دروغ گویى و ناراستى، ضعف و سستى در دین دارى و… بیشتر از هر عصرى وجود دارد ؛ باید متدینان و یکتا پرستان در اعتقاد خود به منجى موعود، استوار و پابرجا باشند و از این آزمون سخت، سربلند بیرون آیند. بر این اساس است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمود : «…کسانى که در دوره غیبت حضرت مهدى(عج) بر اعتقاد به او استوار هستند، از کبریت احمر نایاب ترند. جابر بن عبداللّه انصارى بلند شد و گفت : اى رسول خدا! آیا فرزندت قائم غیبت خواهد کرد؟ فرمود : آرى به خدا قسم ؛ «وَ لِیُمَحِّصَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ»[21] ؛ «خداوند مؤمنان را جدا مى آزماید و کافران را از میان بر مى دارد»[22].
باید براى رستگارى و موفق شدن در این آزمایش ها، تلاش کرد و آن گونه که در روایات آمده، رستگارى کامل جز براى دینداران ناب و مخلص و کسانى که جانشان با یقین در آمیخته و اعتقادشان محکم و شناختشان از نادانى ها و نادرستى ها پیراسته شده است ؛ براى کسى دیگر میسّر نیست.
فقط با داشتن چنین شرایط و حالاتى است که بنده پروردگار، به قضاى الهى و حکم پروردگار در تمام امور، خشنود است و نسبت به غیبت و دیگر مسائل مربوط به آن هیچ شک و تردیدى به دل راه نمى دهد و بر اعتقاد به امامت امام غایب استوار و ثابت مى ماند و همیشه یاد او را در دل دارد و این چیزها جز با تلاش پیگیر و حرکت در راه بندگى حقیقى و خالصانه، از راه دیگرى به دست نمى آید[23].
پی نوشت ها
[1]. عنکبوت 29، آیه 2و3.
[2]. اثبات الهداة، ج 3، ص 482، ح 189.
[3]. یوم الخلاص، ج 1، ص 346 ؛ الزام الناصب، ص 62.
[4]. کشف الغمة، ج، ص 311 ؛ بحار الانوار، ج 51، ص 72.
[5]. اثبات الهداة، ج 3، ص 475، ح 162.
[6]. اثبات الهداة، ج 3، ص 464، ح 117.
[7]. ر.ک : همان، ج 3، ص 79، ح 180 و ص 467، ح 127.
[8]. اثبات الهداة، ج 3، ص 488، ح 20.
[9]. اصول کافى، ج 1، ص 369 ؛ الغیبة النعمانى، ص 158.
[10]. اثبات الهداة، ج 3، ص 473، ص 154.
[11]. الغیبة النعمانى، ص 78 ؛ بحار الانوار، ج 51، ص 150 ؛ منتخب الاثر، ص 218.
[12]. اثبات الهداة، ج 3، ص 510، ح 331.
[13]. کشف الغمة، ج 3، ص 311 ؛ منتخب الاثر، ص 229.
[14]. بقره 2، آیه 155.
[15]. ارشاد، شیخ مفید، ص 340 ؛ الغیبة النعمانى، ص 132.
[16]. یوم الخلاص، ج 1، ص 338.
[17]. اثبات الهداة، ج 3، ص 510، ح 334.
[18]. همان، ص 473، ح 155.
[19]. الغیبة طوسى، ص 263 ؛ اصول کافى، ج 1، ص 368 ؛ بحار الانوار، ج 52، ص 114.
[20]. بحار الانوار، ج 52، ص 133 ؛ یوم الخلاص، ج 1، ص 331.
[21]. آل عمران 3، آیه 141.
[22]. اثبات الهداة، ج 3، ص 461، ح 107.
[23]. على سعادت پرور، ظهور نور، ص 99.
امتحان غیبت