امام صادق(علیه السلام) و تخصصی کردن علوم

ضرورت تخصصی شدن علوم، یکی از ثمرات نیک و خجسته دانشگاه امام صادق(علیه السلام) بود. اهمیت تخصص و نقش آن در بالندگی و تکامل اندیشه بشر در حوزه های مختلف علوم چیزی نبود که از نگاه دقیق و تیزبین امام(علیه السلام) پنهان بماند. آن حضرت به خوبی می دانست که تخصصی شدن علوم هم در به کارگیری نیروهای جذب شده به دانشگاه پس از فارغ التحصیل شدن نقش مهمی دارد، هم مسئله آموزش و تعلیم را متنوع و جذاب می کند و هم بر بار علمی دانشگاه و دانشجویان می افزاید. از این رو، امام(علیه السلام) دانشجویان خود را به سوی خواندن و فراگیری تخصصی علوم هدایت می کرد و هر کس را بنا بر استعداد و توانایی اش به علم و دانش خاصی می گماشت و در جهت آن، تشویق و تربیت می کرد.
در حوزه علمی امام صادق(علیه السلام) از علوم اسلامی و انسانی هم چون: فقه و حدیث و تفسیر و تاریخ و عقاید گرفته تا علوم تجربی هم چون: شیمی و طب تدریس می شد و در هر رشته دانشجویانی پرورش می یافتند و به تخصص می رسیدند. مثلاً تعدادی از دانش آموختگان مکتب امام صادق(علیه السلام) مانند هشام بن حکم، هشام بن سالم، مؤمن طاق، محمدبن عبدالله طیار و قیس ماهر در علم کلام تخصص داشتند و کسانی همچون زرارة بن اعین، محمدبن مسلم، جمیل بن دراج، برید بن معاویه، اسحاق بن عمار، اباین بن تغلب و… در علم فقه و اصول و تفسیر متخصص بودند.
در علم شیمی نیز جابربن حیان کوفی پیش گام و میدان دار بود. در میان اصحاب امام صادق(علیه السلام) مفضل بن عمر که حدیث مشهور امام(علیه السلام) در باب توحید و شگفتی های آفرینش را روایت کرده، در هستی شناسی تخصص داشت.
هشام بن حکم شاگرد مُبرّز و محبوب امام صادق(علیه السلام) در فن مناظره، گوی سبقت را از همه ربوده بود و حضرت از مناظره های او با اصحاب عقاید مخالف، اظهار شادی و خرسندی می کرد. در یک مورد وقتی به امام(علیه السلام) خبر دادند که هشام بر عمرو بن عبید – رهبر و زعیم معتزله – پیروز شده است، به او فرمود: «ای هشام! این سخنان که در مناظره با عمرو بن عبید به زبان آوردی، چه کسی بر زبانت جاری کرده و به تو آموخته است؟». هشام گفت: ای پسر پیامبر! این سخنان یک باره بر زبانم جاری شد. امام(علیه السلام) فرمود: به خدا سوگند که این گفته های تو در صحف ابراهیم و موسی نوشته شده است[ الاحتجاج، ج 2، ص 125.].
نتیجه تخصصی شدن علوم در همان عصر این بود که هر کدام از دانشجویان و طلاب زبده دانشگاه جعفری، در رشته خاص خود دست به تألیف کتاب و بحث ها و مناظره های علمی می زدند و اندوخته ها و یافته های علمی خود را نشر و گسترش می دادند. به نوشته عالم بزرگوار سیدحسن صدر(رحمت الله علیه) در کتاب «تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام» در این دوره زمانی، شش هزار و ششصد کتاب در علوم مختلف توسط شاگردان شیعی امام صادق(علیه السلام) به رشته تحریر درآمد[ تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ص 288.]. [ پیشوایان هدایت، ج 8، ص 168.]