دانشگاه و دانش آموختگان امام صادق(علیه السلام)

امام صادق(علیه السلام) در راستای فعالیت های علمی و عقیدتی، با استفاده از فرصت مناسبی که پیش آمده بود، پی گیر برپایی و تأسیس دانشگاهی بزرگ به وسعت دانش های مختلف با شاگردان و علاقه مندان از همه فرق ها و مذاهب بود. ازاین رو می بینیم حوزه درس و تعلیم امام صادق(علیه السلام) از جهات گوناگون با آنچه پیش از او وجود داشته، متفاوت است و ویژگی ها و شاخص های منحصر به فرد آن، بعدها به عنوان الگو و نمونه یک دانشگاه و مجمع بزرگ علمی ممتاز و برتر مورد توجه قرار می گیرد. اگر بخواهیم فهرست وار به بعضی از مهم ترین این ویژگی ها و امتیازات اشاره کنیم، موارد زیر قابل توجه و یادآوری است:
1. دانشجویان و طلاب حوزه تدریس امام صادق(علیه السلام) تنها از پیروان و دوست داران اهل بیت(علیهم السلام) نبودند. مخالفان و ناهمرهان آن حضرت(علیه السلام) نیز پای درس ایشان می نشستند و تعلیم می دیدند. ابوحنیفه که در راه و روش فقهی و در اعتقاد به امامت امام صادق(علیه السلام) از مخالفان ایشان به شمار می آمد، یکی از آنها بود.
ابوحنیفه بسیاری از دست آوردهای علمی خود را مدیون شاگردی کردن در مکتب امام(علیه السلام) بود و خود نیز به این حقیقت اعتراف کرده است. آنجا که گفته: «لَولا السَّنَتان لَهَلکَ النُّعمانُ»؛ «اگر دو سال حضور پای درس جعفر بن محمدصادق(علیه السلام) نبود، نعمان (ابوحنیفه) هلاک می شد»[ الخلاف، شیخ طوسی، ج 1، ص 49.].
2. دانشگاه امام صادق(علیه السلام) بسیاری از رشته های معارف اسلامی و علوم انسانی را در بر داشت. امام(علیه السلام) اهمیت ویژه ای برای درس قرآن و حدیث و تاریخ و اصول عقاید و فلسفه اسلامی قائل بود. علاوه بر این که دانش هایی همچون ستاره شناسی و پزشکی و گیاه شناسی و شیمی نیز در حوزه علمی ایشان تدریس می شد.
3. دانشگاه اهل بیت(علیهم السلام) همچنان که می بایست، به هیچ یک از حکومت های وقت چه اموی و چه عباسی وابسته نبود و هرگز به ابزاری در خدمت حاکمان جاه طلب و جور تبدیل نشد. امام صادق(علیه السلام) کسی بود که با موضع گیری های به حق خود و با استقامت و صبر و اخلاق الهی خود و کوتاه نیامدنش در برابر حاکمان ظالم، در چشم مردم شأن و عظمت خاصی داشت و همگان مدرسه امام صادق(علیه السلام) را جایگاهی برای برآورده شدن آرزوهای بلند خود و پایگاهی جهت مواجهه با جریانات فکری و سیاسی و زمینه ای مناسب برای رشد و تعالی و پیشرفت می دانستند.
4. از این دانشگاه نمونه های بزرگ علم و تقوا و استقامت فارغ التحصیل شدند. برخی دانشجویان این مرکز، خدمات علمی و دینی و نوآوری هایی در رشته های مختلف از خود ارائه کردند.
5. فعالیت های علمی امام صادق(علیه السلام) در این دانشگاه، از برنامه ها و کارهای دیگر ایشان در جهت حرکت های انقلابی و ایجاد تحولات و تغییرات اجتماعی، بریده و منفک نبود. امام(علیه السلام) شاگردانی را تربیت می کرد که ادامه دهنده راه و حرکت او باشند و بتوانند در سطوح بالای سیاسی و علمی منشأ آثار و برکات فراوان برای مردم قرار بگیرند و هم پای او برنامه هایش را پیش ببرند و به انجام رسانند.
6. امتیاز دیگر دانشگاه جعفری این بود که با منابع تشریع و معرفت اسلام یعنی قرآن و حدیث نبوی ارتباط مستقیم و پیوسته داشت. امام صادق(علیه السلام) اصرار داشت که احادیث نبوی حفظ و تدوین شود. در گذشته ای نه چندان دور، احادیث پیامبر(صلی الله علیه و آله دست خوش فراموشی و تحریف و استفاده ابزاری سیاست بازان منحرف شده بود. خلفای ظالم به بهانه حراست از قرآن و در واقع برای کوتاه کردن دست مردم از دامان اهل بیت(علیهم السلام) و منزوی ساختن پیشوایان به حق، روایات نبوی را از ذهن و زبان مردم پاک کرده بودند و نقل و نگارش آن گناهی نابخشودنی محسوب می شد. امام صادق(علیه السلام) در نقد و نفی این عملکرد، از پیامبر(صلی الله علیه و آله روایت ها نقل می کرد و از علم و دانش بی کرانه خود با مردمان سخن می گفت و هر مسئله مورد نیاز و هرگونه حلال و حرام را که لازم بود بیان می کرد[ بصائر الدرجات، ص 149.].
7. امام صادق(علیه السلام) دانشجویان خود را به نوشتن مطالب دستور می داد و ضرورت تدوین و نگارش کتاب را پیوسته به آنان گوشزد می کرد. به آنها می فرمود: کتاب ها و دست نوشته های خود را حفظ کنید که به زودی به آنها محتاج می شوید[ الکافی، ج 1، ص 52.].
به مفضل بن عمر می فرمود: دانش ها و یادگرفته های خود را بنویس و در میان برادرانت منتشر کن. آن گاه که وقت مردنت فرا برسد، برای فرزندانت کتاب به ارث و یادگار بگذار، زیرا مردم روزگار پُرآشوبی را خواهند دید که در تلاطم آن جز با کتاب هایی که دارند، انس و الفت نگیرند[ همان.].
8. از دیگر مشخصات مدرسه امام صادق(علیه السلام) پرورش اندیشه اسلامی و تکامل آن در پرتو تخصص های علمی در رشته های مختلف معارف است که در پاسخ به سؤال بعدی، جداگانه آن را بررسی می کنیم.