امکان و امتناع خطا و سهو پیامبر(ص)

پاسخ کوتاه:
سَهْوُ النَّبی امکان خطا و فراموشیِ پیامبر(ص) در امور روزمره زندگی است. بیشتر عالمان شیعه سهو النبی را ممکن نمی‌دانند؛ اما برخی چون شیخ صدوق و استادش ابن ولید معتقد به سهو النبی هستند؛ یعنی گرچه می‌پذیرند که پیامبر درخصوص گناه و وظایف پیامبری، معصوم است، اما برآنند ممکن است پیامبر(ص) در دیگر امور زندگی‌اش دچار خطا یا فراموشی شود.

سَهْوُ النَّبی امکان خطا و فراموشیِ پیامبر(ص) در امور روزمره زندگی است. بیشتر عالمان شیعه سهو النبی را ممکن نمی‌دانند؛ اما برخی چون شیخ صدوق و استادش ابن ولید معتقد به سهو النبی هستند؛ یعنی گرچه می‌پذیرند که پیامبر درخصوص گناه و وظایف پیامبری، معصوم است، اما برآنند ممکن است پیامبر(ص) در دیگر امور زندگی‌اش دچار خطا یا فراموشی شود.موافقان سهو النبی برای اثبات دیدگاهشان به روایاتی استناد کرده‌اند که پیامبر در نمازی دچار اشتباه شد؛ اما مخالفان، سهو النبی را با نبوت قابل‌جمع نمی‌دانند و می‌گویند این روایات معتبر نیستند.
مفهوم‌شناسی
سَهْوُ النَّبی اشتباه و خطای پیامبر(ص) در عمل به احکام دینی و امور عادی است.[1] در مسئله سهو النبی، پرسش این است که آیا ممکن است پیامبران در عمل به احکام شرعی یا انجام امور عادی زندگی دچار اشتباه یا فراموشی شوند. برای مثال در نماز چیزی را فراموش کنند یا به‌اشتباه به کسی که از او هزار دنیار قرض گرفته‌اند، صد دینار پس دهند.[2]
سهو النبی مسئله‌ای کلامی است[3] و درباره آن گفتگوهای مفصلی میان متکلمان شکل گرفته است.[4] از سهو النبی در کتاب‌های کلامی[5] در مباحث مربوط به عصمت پیامبران و در کتاب‌های فقهی[6] در بحث سهو در نماز سخن می‌رود.

دیدگاه‌های متفاوت
دو دیدگاه درباره امکان سهو النبی میان علمای شیعه امامیه وجود دارد. بیشتر آنان، سهو النبی را غیرممکن می‌دانند؛[7] اما برخی هم معتقدند ممکن است پیامبر در عمل به احکام شرعی دچار اشتباه یا فراموشی شود.[8]
موافقان
ابن ولید قمی، شیخ صدوق، سیدِ مُرتَضی،[9] فضل بن حسن طبرسی نویسنده مجمع البیان[10] و محمدتقی شوشتری،[11] از طرفداران نظریه سهو النبی هستند.[12] شیخ صدوق در کتاب مَن لایَحْضُرُه الفقیه، از دیدگاه سهو النبی دفاع کرده و مخالفان آن را غُلات و اهل تفویض دانسته است. به باور وی پیامبر در امر تبلیغ دین معصوم است، اما در دیگر امور مانند نمازخواندن، مثل مردم عادی است و ممکن است دچار خطا شود؛[13] البته صدوق سهو پیامبر را مانند سهو دیگر انسان‌ها نمی‌داند بلکه ایجاد سهو برای پیامبر را از سوی خدا می‌داند (إسهاء) تا اینکه مقام پیامبر با مقام ربوبیت اشتباه نشود.[14]
صدوق در همین کتاب وعده نگارش کتابی را می‌دهد که در آن سهو النبی را اثبات و دیدگاه منکران آن را رد کند.[15] او از استادش ابن ولید نقل می‌کند که نخستین مرتبه غُلُوّ انکار سهو النبی است.[16]
ادله موافقان
قائلان به امکان سهو النبی (ص)، به قرآن و روایات استناد کرده‌اند. فضل بن حسن طبرسی در تفسیر آیه 68 سوره انعام گفته است: به عقیده شیعیان، پیامبر و امام در آنچه از طرف خدا بیان می‌کنند، دچار فراموشی و خطا نمی‌شوند، اما امکان دارد در دیگر امور دچار فراموشی و خطا شوند. البته این مسئله تا جایی است که به اختلالِ عقل آنان منجر نشود.[17]
او می‌گوید: همان‌طور که ما می‌پذیریم که پیامبر و امام دچار خواب یا بیهوشی شوند، باید خطا و فراموشی را هم برای آنها ممکن بدانیم؛ چراکه خواب و بیهوشی مانند سهو هستند.[18]
شیخ صدوق هم به روایاتی استناد کرده است که در آنها از اشتباه پیامبر در نماز سخن آمده است.[19] این روایات، در منابع روایی اهل سنت و شیعه ذکر شده است.[20] جعفر سبحانی شمار این روایات در کتاب‌های حدیثی شیعه را حداکثر دوازده روایت می‌داند.[21] از جمله آنها حدیثی است که کُلینی در کافی از امام صادق(ع) نقل کرده است. طبق این حدیث، پیامبر(ص) در رکعت دوم نماز ظهر به‌اشتباه سلام نماز را قرائت کرد و بعد که مسلمانان به او یادآوری کردند، نمازش را کامل کرد و دو سجده سهو به جا آورد.[22]
مخالفان سهو النبی

کتاب رِسالَةٌ فی عَدَمِ سَهْوِ النَّبیّ نوشته شیخ مفید
به گفته جعفر سبحانی، بیشتر علمای شیعه، سهو النبی را قبول ندارند.[23] او جملاتی از علمای متقدم شیعه، مانند شیخ مفید، علامه حلی، محقق حلی و شهید اول در رد سهو النبی نقل می‌کند[24] و می‌گوید نظریه سهو النبی در مذهب شیعه دیدگاه پذیرفته‌شده‌ای نیست.[25]
مخالفان سهو النبی در مباحث مختلفی از جمله در فقه ذیل مبحث سهو در نماز و در کلام در مباحث مربوط به عصمت پیامبران به دیدگاه موافقان سهو النبی اشکال کرده‌اند و نوشته‌های مستقلی هم در این زمینه نگاشته‌اند. از جمله آنها کتابی است با نام «رسالةٌ فی عدم سهو النبی (ص)» که هم به شیخ مفید نسبت داده شده و هم سید مرتضی؛ اما علامه مجلسی در بحارالانوار انتساب آن به شیخ مفید را مناسب‌تر شمرده است.[26] همچنین کتابی به نام «التنبیه بالمعلوم من البرهان عن تنزیه المعصوم من السهو و النسیان» که در آن حُرّ عامِلی به تفصیل از این مسئله سخن گفته است.[27]
ادله مخالفان
به باور شیخ مفید، روایات مورداستناد در سهو النبی، خبر واحد و بنابراین ظن‌آور است. در نتیجه اعتبار شرعی ندارد.[28] او همچنین با این دلیل که متن این روایات با هم بسیار اختلاف دارد، در اعتبار آنها اشکال کرده است.[29]
علامه حلی در کشف‌المراد نوشته است: اگر سهو النبی ممکن باشد، احتمال دارد این خطا به نبوت او سرایت کند.[30] او در کتاب فقهی‌اش، مُنتَهَی المَطلب فی تحقیق المذهب، که به صورت فقه استدلالی و فقه مقارن نوشته است، با این دلیل که سهو النبی به لحاظ عقلی محال است، روایات سهو النبی را باطل دانسته‌ است.[31] شهید اول نیز در کتاب ذکریٰ با همین استدلال به روایات سهو النبی اشکال کرده است.[32]
کتاب‌‌شناسی
برخی از کتاب‌ها درباره سهو النبی عبارت است از:

رسالةٌ فی عدم سهو النبی(ص)، منسوب به شیخ مفید
نفی السهو عن النبی(ص)، از میرزا جواد تبریزی
رسالةٌ فی سهو النبی. تألیف محمدتقی شوشتری. این کتاب در پایان جلد یازدهم کتاب قاموس الرجال چاپ شده است.[33]رسالة سهو النبی، نوشته محمداسماعیل خواجویی.
محمدباقر مجلسی هم در بحارالانوار، بخش شانزدهمِ تاریخ پیامبر اسلام را به سهو النبی اختصاص داده است.[34]
جستارهای وابسته
عصمت
غلو
ترک اولی
پانویس
سبحانی، عصمة الانبیاء، 1420ق، ص291و292.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص292.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص292.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص292.
برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، الالهیات، 1412ق، ص191؛ سیدِ مرتضَی، تنزیه الانبیاء، 1380ش، ص34-41؛ سبحانی، عصمة الانبیاء، 1420ق، ص291.
برای نمونه نگاه کنید به علامه حلی، منتهی المطلب، 1412ق، ج7، ص78؛ شهید اول، ذکری، 1419ق، ج4، ص10.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص302.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص302.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص305.
طبرسی، مجمع البیان، 1372ش، ج4، ص490.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص306.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص302.
شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، 1413، ج 1، ص359.
شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، 1413، ج 1، ص360.
شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، 1413، ج 1، ص360.
شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، 1413، ج 1، ص360.
طبرسی، مجمع البیان، 1372ش، ج4، ص490.
طبرسی، مجمع البیان، 1372ش، ج4، ص490.
شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، 1413، ج 1، ص360.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص304و305.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص305.
کلینی، الکافی، 1407ق، ج3، ص355.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص302.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص304.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص303.
مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج17، ص122.
ابراهیمی راد،‌ «تحلیل و بررسی روایات سهو النبی (ص)»، ص57.
شیخ مفید، عدم سهو النبی، ص21.
شیخ مفید، عدم سهو النبی، ص22.
علامه حلی، کشف‌المراد، 1417ق، ص472.
علامه حلی، منتهی المطلب، 1412ق، ج7، ص78.
شهید اول، ذکری، 1419ق، ج4، ص10.
سبحانی، عصمةالانبیاء، 1420ق، ص306.
نگاه کنید به مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج17، ص97-129.
منابع
ابراهیمی راد،‌ محمد، «تحلیل و بررسی روایات سهو النبی (ص)»، علوم حدیث، ش52، 1388ش.
سبحانی، جعفر، الاهیات، علی هدی الکتاب و السنة و العقل، تدوین حسن محمد مکی عاملی، قم، المرکز العالمیه للدراسات الاسلامیه، چاپ چهارم، 1413ق.
سبحانی، جعفر، عصمةالانبیاء فی القرآن الکریم، قم، مؤسسه امام صادق، چاپ دوم، 1420ق.
سید مرتضی، تنزیه الانبیاء و الائمه، تحقیق فارس حسون کریم، قم، بوستان کتاب، 1422ق.
شهید اول، محمد بن عاملى مکى‌، ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة‌، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول‌، 1419ق.‌
شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
شیخ مفید، محمد، عدم سهو النبی ، قم ، ناشر المؤتمر العالمی للشیخ المفید، چاپ اول ، 1413ق .
علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف‌المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، چاپ هفتم، 1417ق.
علامه حلی، حسن بن یوسف، منتهى‌المطلب فی تحقیق المذهب‌، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه، چاپ اول‌، 1412ق.‌
طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی،‌ تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمهة الاطهار ، بیروت ، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم ، 1403ق

https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%D9%87%D9%88_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%DB%8C