چگونگی رفتار با اهل بدعت

پاسخ کوتاه:
موضوع «مباهته» فقهی است و بررسی آن متناسب با این سوال نمی باشد ولی اجمالا می توان گفت:برخى از احادیث به حسب ظاهر دلالت دارند که به منظور مبارزه با اهل بدعت ، بهتان زدن به آنها ، جایز ، بلکه لازم است . حدیثى که از پیامبر صلى الله علیه و آله در این باره نقل شده، این است :«إذا رَأَیتُم أهلَ الرَّیبِ وَ البِدَعِ مِن بَعدى ، فَأَظهِرُوا البَراءَةَ مِنهُم ، وَ أَکثِروا مِن سَبِّهِم وَ القَولِ فیهِم وَ الوَقیعَةِ ، وَ باهِتوهُم کَى لا یطمَعوا فِى الفَسادِ فِى الإِسلامِ وَ یحذَرَهُمُ النّاسُ وَ لا یتَعَلَّمونَ مِن بِدَعِهِم ، یکتُبِ اللّهُ لَکُم بِذلِکَ الحَسَناتِ ، وَ یرفَع لَکُم بِهِ الدَّرَجاتِ فِى الآخِرَةِ .»[۱] پس از من، هر گاه شکّاکان و بدعت گذاران را دیدید ، از آنان بیزارى نشان دهید و بسیار به آنان ناسزا گویید و در باره شان بدگویى و افشاگرى کنید و آنان را مبهوت [و محکوم ]سازید تا به تباه کردن اسلام، طمع نکنند و مردم از آنها بر حذر باشند و از بدعت هایشان چیزى نیاموزند . براى این کار ، خداوند برایتان ثواب ها مى نویسد و در آخرت بر درجات شما مى افزاید

موضوع «مباهته» یک موضوع فقهی است و بررسی آن متناسب با این سوال نمی باشد ولی اجمالا می توان گفت:برخى از احادیث به حسب ظاهر دلالت دارند که به منظور مبارزه با اهل بدعت ، بهتان زدن به آنها ، جایز ، بلکه لازم است . حدیثى که از پیامبر صلى الله علیه و آله در این باره نقل شده، این است :«إذا رَأَیتُم أهلَ الرَّیبِ وَ البِدَعِ مِن بَعدى ، فَأَظهِرُوا البَراءَةَ مِنهُم ، وَ أَکثِروا مِن سَبِّهِم وَ القَولِ فیهِم وَ الوَقیعَةِ ، وَ باهِتوهُم کَى لا یطمَعوا فِى الفَسادِ فِى الإِسلامِ وَ یحذَرَهُمُ النّاسُ وَ لا یتَعَلَّمونَ مِن بِدَعِهِم ، یکتُبِ اللّهُ لَکُم بِذلِکَ الحَسَناتِ ، وَ یرفَع لَکُم بِهِ الدَّرَجاتِ فِى الآخِرَةِ .»[1]
پس از من، هر گاه شکّاکان و بدعت گذاران را دیدید ، از آنان بیزارى نشان دهید و بسیار به آنان ناسزا گویید و در باره شان بدگویى و افشاگرى کنید و آنان را مبهوت [و محکوم ]سازید تا به تباه کردن اسلام، طمع نکنند و مردم از آنها بر حذر باشند و از بدعت هایشان چیزى نیاموزند . براى این کار ، خداوند برایتان ثواب ها مى نویسد و در آخرت بر درجات شما مى افزاید .

برخى از فقها دلالت این حدیث را بر جواز بهتان زدن به اهل بدعت ، پذیرفته اند.[2]شیخ انصارى رحمه الله در توضیح این حدیث مى فرماید :

(قوله باهتوهم) محمول على اتّهامهم وسوء الظنّ بهم بما یحرم اتّهام المؤمن به ، بأن یقال : لعلّه زان ، أو سارق ، وکذا إذا زاد ذکر ما لیس فیه من باب المبالغة . ویحتمل إبقاؤه على ظاهره بتجویز الکذب علیهم لأجل المصلحة ، فإنّ مصلحة تنفیر الخلق عنهم أقوى من مفسدة الکذب .[3]
[جمله «باهِتُوهُم» که در حدیث فوق آمده،] به این معناست که : آنان را متّهم کنید و به ایشان گمان بد برید، به چیزى که متّهم کردن مؤمن به آن، حرام است. مثلاً گفته شود که : شاید زناکار باشد یا دزد باشد و امثال اینها و بالاتر از اینها که در آن مبالغه نباشد. و احتمال دارد که آن [جمله] را بر ظاهرش ابقا کرد، یعنى این که به خاطر مصلحت ، دروغ بستن بر آنها جایز باشد ؛ زیرا مصلحت دور کردن و رماندن مردم از این گونه افراد، قوى تر از مفسده دروغ است .[4]
لکن علّامه مجلسى رحمه الله در توضیح حدیث یادشده، مى گوید :

وَ الظاهر أنّ المراد بالمباهتة إلزامهم بالحجج القاطعة و جعلهم متحیرین لا یحیرون جوابا کما قال تعالى : «فَبُهِتَ الَّذِى کَفَرَ»[5]، ویحتمل أن یکون من البهتان للمصلحة فإنّ کثیرا من المساوى یعدّها أکثر الناس محاسن خصوصا العقائد الباطلة ، وَ الأوّل أظهر ، قال الجوهرى : بهته بهتا أخذه بغتةً .[6]
ظاهرا مراد از «مباهته» ، محکوم کردن آنها با دلایل قاطع است، به طورى که حیران بمانند و از عهده پاسخ بر نیایند ، چنان که خداى متعال مى فرماید : «پس آن کس که کفر ورزیده بود، مبهوت ماند» . احتمال هم دارد که به معناى بهتان زدن مصلحتى باشد ؛ زیرا بیشتر مردم، بسیارى از بدى ها و معایب را حسن و خوبى مى شمارند ، بویژه عقاید باطل را . وجه اوّل ، ظهور بیشترى دارد . جوهرى مى گوید : «بَهَتَهُ بَهْتا» یعنى: او را غافلگیر کرد .

به نظر مى رسد که مقصود از «باهتوهم» در حدیث یاد شده ، تجویز نسبت دادن کار خلافى که اهل بدعت انجام نداده اند ، به آنها نیست ؛ زیرا این گونه رفتار ، نه تنها به زیان آنها نباشد ، بلکه با تلاش آنها براى اثبات بى گناهى خود و روشن شدن واقع براى مردم ، وسیله اى است براى مظلوم نمایى بدعت گزاران و بى اعتبار جلوه دادن سخن منتقدان ، که در نهایت به سود آنان تمام خواهد شد .
شهید مطهری در جلد 26 مجموعه آثار صفحه 416 می فرمایند: «افرادی پیدا می شوند که در دین بدعت ایجاد می کنند. یک کسی می آید می گوید من نایب خاص امام زمان هستم، مثل علی محمد باب. این را «اهل بدعت» می گویند. در حدیث است اگر اهل بدعت پیدا شدند، با اهل بدعت مبارزه کنید و عالِم باید مبارزه کند و حق ندارد ساکت باشد، و در یک حدیث تعبیر چنین است: وَ باهِتوهُمْ یعنی مبهوتشان کنید، بیچاره شان کنید؛ یعنی با آنها مباحثه کنید و دلیل هایشان را بشکنید. فَبُهِتَ الَّذی کَفَرَ [بقره/258] چنان که حضرت ابراهیم علیه السلام، کافر زمان خودش را مبهوت کرد، شما هم مبهوت شان کنید.»

از سخن شهید مطهری چنین بر می آید که ایشان اصل حدیث را مستند دانسته اما کلمه “باهتوهم” را به مفهوم مبهوت کردن و با مباحثه وادار به عقب نشینی و منفعل کردن دانسته اند و آن را به معنی اجازه بهتان زدن به اهل بدعت ندانسته اند.
بنا بر این ، در باره جمله یاد شده، یا باید معناى نخست علّامه مجلسى رحمه الله را پذیرفت و یا مى توان گفت که مقصود از این بهتان ، بهتان اصطلاحى است، نه بهتان لغوى؛ یعنى در مواردى که غیبت اهل ایمان ، بهتان محسوب مى شود ، در باره بدعت گذاران ، حکم بهتان را ندارد؛ بلکه به منظور مبارزه با بدعت ، اظهار خلافکارى هاى آنان ، لازم و واجب است .

پی نوشت ها:
[1]الکافى : ج 2 ص 375 ح 4 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 202 ح 41 .
[2]الدرّ المنضود، گلپایگانى : ج 2 ص 149 .
[3]المکاسب : ج 2 ص 118 .
[4]المکاسب : ج 2 ص 118 .
[5]بقره : آیه 258 .
[6]مرآة العقول : ج 11 ص 81 .