حقیقت عالم برزخ

برزخ، از جنس دنیای مادی نیست که قوانین فیزیک بر آن حاکم باشد و شب و روز داشته باشد.برزخ چیزی است که میان دو شیء حایل شود. از این رو به جهانی که میان دنیا و آخرت واقع می شود برزخ اطلاق می گردد؛ چنان که در دو سورة «فرقان»، آیة 53 و سورة «الرحمن»، آیة 20 بیانگر فاصلة میان دو دریاست. از دیدگاه قرآن و روایات، برزخ و قبر یک چیز است که گاهی از آن به «عالم قبر» و گاهی از آن به «جهان برزخ» یاد می شود.قرآن کریم در آیاتی از جهان برزخ خبر داده است؛ مانند:
1ـ «حتی إذا جاء أحدهم الموت قال ربّ ارجعون لعلّی أعمل صالحاً فیما ترکتُ کلاّ إنّها کلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ إلی یوم یبعثون ـــــــ زمانی که مرگ یکی از تبه کاران فرا رسد گوید: پروردگار من! مرا باز گردان، شاید در آنچه ترک و کوتاهی کردم عمل صالحی انجام دهم، ولی به او گفته می شود: چنین نیست و هرگز بر نخواهی گشت. این درخواست و وعده سخنی است که بر زبان می آورد و اگر بازگردد همان کردار سابق را تکرار کند، و پشت سر آنان برزخ است تا روزی که بر انگیخته می شوند.» (مؤمنون/99ـ100 )
برخی از تفاسیر برزخ را عین ثواب یا عقاب بین دنیا و آخرت دانسته است؛ زیرا امام صادق علیه السلام فرمود: برزخ همان قبر (در اصطلاح قرآن) است: « البرزخ هو القبر وهو الثّواب و العقاب بین الدّنیا و الآخرة والدّلیل علی ذلک قول العالم: «والله ما نخاف علیکم إلاّ البرزخ» ــــــــ امام صادق علیه السلام جهان برزخ را فاصلة میان زمان مردن تا زمان قیام قیامت معرفی کرده است.» (نور الثقلین 3/553.)
عمر بن یزید از آن حضرت علیه السلام پرسید: برزخ چیست؟ آن حضرت فرمود: «القبر منذ حین موته إلی یوم القیامة ــــــ از هنگام مرگ آدمی وارد برزخ می گردد؛ خواه او را در زمین دفن کنند یا وی را با آتش بسوزانند یا غذای درندگان شود یا در دریا غرق گردد.» (همان 3/554)
حق تعالی دربارة بت پرستان زمان حضرت نوح علیه السلام می فرماید: «ممّا خطیئاتهم أُغرقوا فأُدخلوا ناراً ـــــ بر اثر خطا کاری ها غرق شدند و به مجرد غرق شدن به آتش وارد شدند.» (نوح/25)
البتّه این سخن غیر از تشریفات فقهی مانند لزوم غسل دادن، حنوط و کفن کردن و نماز خواندن و خاک سپاری و نیز نماز لیلة الدّفن است. اگر میّت را دفن نکنند نیز برزخ و سؤال و جواب قبر دارد. از این رو برزخ را قیامت صغرا می نامند. برزخ قیام و زندگی جدید و جهانی نو است؛ خواه گودالی از گودال های دوزخ باشد، یا باغی از باغ های بهشت. پس برزخ معبر و دالان ورودی به قیامت و حشر اکبر است و انسان در ادامة مسیر زندگی دنیا وارد جهان برزخ می شود، که سراسر آگاهی و حیات است: «النّاس نیام فإذا ماتوا انتبهو» (بحار 4/42)
در برزخ حقایق جهان هستی تا حدّی بر او منکشف و از خواب چندین ساله بیدار می شود و نتیجة کردارش را با شگفتی تمام می نگرد؛ خواه بدن او بپوسد یا سالم بماند یا بسوزد یا طعمه حیوانات گردد؛ یعنی انسانیت انسان که تمام حقیقت انسان را تشکیل می دهد وارد جهان برزخ می شود البته در آن عالم دارای بدن خواهد بود، هر چند بدن آن عالم مناسب با عقیده، اخلاق و اعمال اوست، از یک سو و مناسب با برزخ است، از سوی دیگر.
2ـ «قالوا ربّنا أمتّنا اثنتیْن وأحْییتَنا اثنتین ـــــــ پروردگارا ما را دوبار میراندی و دو بار زنده کردی.» (مؤمن/11 )
3ـ «ولا تقولوا لمن یُقتل فی سبیل الله أموات بل أحیاءٌ ولکن لا تشعرون ــــــ کسی را که در راه خدا کشته شد مرده نپندارید، بلکه او زندة ابدی است، لیکن شما این حقیقت را در نمی یابید.» (بقره/154)
مفسران این حیات را برزخی دانسته اند؛ گرچه اختصاصی به آن ندارد. یونس بن ظبیان از حضرت صادق علیه السلام نقل می کند: خداوند هر گاه روح مؤمنی را قبض کند، روح او را در قالبی همگون قالب دنیوی او قرار می دهد و هر گاه کسی بر آنان وارد گشت، او را به همان صورتی که در دنیا داشته است می شناسند: «یا یونس المؤمن إذا قبضه الله تعالی صیّر روحه فی قالب کقالبه فی الدّنیا فیأکلون و یشربون، فإذا قدم علیهم القادم عرفوه بتلک الصّورة الّتی کانت فی الدنیا» (مجمع البیان 1/434؛ نور الثقلین 1/142)
4- «ولا تحسبنّ الّذین قتلوا فی سبیل الله أمواتاً بل أحیاءٌ عند ربّهم یُرزقون ــــــ البته نپندارید که شهیدان راه خدا مردەاند، بلکه زنده و در نزد خدا متنّعم خواهند بود.» (آل عمران/169)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ذیل این آیة بیانی نزدیک به روایت یونس دارد. سپس می افزاید: جعفر بن ابی طالب را که در جنگ موته شهید شد، در حالی مشاهده کردم که با دو بال همراه فرشتگان در پرواز بود (مجمع البیان 2/883.)
بنابراین، شهیدان نخواهند مرد و نمردە وارد بهشت برزخی می شوند؛ گرچه از لحاظ قوانین حاکم بر طبیعت می میرند و مردەاند.
5ـ «ممّا خطیئاتهم أُغرقوا فأُدخلوا ناراً ــــــ از کثرت گناه در دریا غرق شدند و به آتش در افتادند.» (نوح/25 ) مفسران، این آتش را همانند آتشی که در آیه بعد مطرح است، برزخی می دانند و چنان که قبلاً گذشت، این گونه از آتش ها در درون آب هم موجود است؛ زیرا مربوط به خود شخص تبه کار است.
6ـ «النّار یُعرضُون علیها غدوّاً وعشیّاً ـــــــ صبحگاهان و شامگاهان بر آتش عرضه می شوند.» (غافر/46) پیامبر(ص) فرمود: هرگاه یکی از شما از دنیا برود، اگر از اهل بهشت باشد از بهشت، و اگر از اهل آتش باشد از جهنّم هر صبح و شام جایگاهش به او عرضه می شود؛ و به او گفته می شود: این موقف معین، جایگاه توست وقتی در قیامت خداوند تو را مبعوث کرد، به این جا منتقل می شوی (بحار 6/275؛ مجمع البیان 8/818.)
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه مزبور فرموده اند: این رخداد پیش از قیامت است؛ زیرا در قیامت صبح و شام نیست. پس اگر کافران هر صبح و شام معذّب می شوند معلوم می شود در برزخ و پیش از قیامت است (مجمع البیان 8/818.)
7ـ «و مَن أعرض عن ذکری فإنّ له معیشةً ضَنکاً ونحشره یومَ القیمة أعمی ـــــــ هر که از یاد من (خدا) روی برتابد زندگیش تنگ و روز قیامت نابینا محشور می شود»(طه/124) که معیشت ضنک را برخی بر برزخ تطبیق کردەاند.
8ـ «یثبّت الله الّذین امنوا بالقول الثّابت فی الحیوة الدّنیا و فی الاخرة ـــــــ این آیه و آیات بعد، بر بهشت برزخی دلالت دارد.» (ابراهیم/27)
9ـ «والّذین هاجروا فی سبیل الله ثمّ قُتِلوا أو ماتوا لیَرزقنّهم الله رزقاً حسناً ـــــ آنان که در راه رضای خدا از وطن خود هجرت کردند و در این راه کشته شدند، یا مرگشان فرا رسید البتّه خدا رزق و روزی نیکویی نصیبشان می گرداند.» (حج/58 )
10ـ «قیل ادخل الجنّة قال یا لیت قومی یعلمون بما غفَرلی ربّی و جعَلَنی من المُکرمین ــــــ به او گفته شد داخل بهشت شو. گفت: ای کاش قبیله من از این نعمت بزرگ آگاه بودند که خدا چگونه در حقّ من مغفرت فرمود و مرا مورد لطف و کرم خود قرار داد.» (یس/26ـ27)
آیة الله جوادی آملی،تفسیر موضوعی قرآن ج 4 (معاد در قرآن)