علل پیروزی مامون عباسی بر امین عباسی

جواب اجمالی : در باره حکومت عباسیان و حکومت امین و مامون عباسی منابع تاریخی بسیار اما مختلف و متفاوت است .در باره شکست امین و پیروزی مامون دلایل مختلفی وجود دارد که از مهم ترین آنها حمایت ایرانیان از مامون عباسی و دوری اعراب و عباسیان عراق حامی امین برای جنگ در ایران بوده است .
برخی پژوهشگران درگیری میان دو برادر را در دو عامل دانسته‌اند: چالش ولایت‌عهدی، درگیری دو حزب عربی و ایرانی .
طبیعتا وزیران و سرداران عباسی و ایرانی در دربار امین و مامون در این جنگ ها و پیروزی ها و شکست ها تاثیر گذار بودند .

توضیح بیشتر :
ابوعبدالله محمد ملقب به امین، ششمین خلیفه عباسی پسر هارون الرشید و مادرش‌ ام‌جعفر زبیده، دختر جعفربن منصور، است.
مَأمُون عباسی، ابوالعباس عبدالله (۱۷۰-۲۱۸ق) فرزند هارون، دارای مادر و همسر خراسانی، هفتمین خلیفه عباسی است. او پس از شکست‌دادن و کشتن برادر خلیفه‌اش محمدامین، در سال ۱۹۸ق به حکومت رسید و به توصیه وزیر ایرانی خود فضل بن سهل، مرو را پایتخت خلافت خود قرار داد.
سپاه مأمون در چند مرحله و به ترتیب در شهرهای ری، همدان و چند شهر سپاه امین را شکست داد و در نهایت با سقوط بغداد و کشته‌شدن امین، مأمون هفتمین خلیفه عباسی شد.

بررسی دو عامل اختلاف دو برادر:
الف: چالش ولایت‌عهدی مأمون
یکی از علل اصلی اختلاف میان امین و مأمون مسأله ولایت‌عهدی بود. پس از آنکه هارون با امین برادر کوچک مأمون، به عنوان ولی‌عهد خود بیعت کرد و مأمون را ولی‌عهد امین و استاندار خراسان قرار داد، زمزمه‌هایی از اختلاف میان دو برادر شنیده شد که نگرانی هارون از آینده خلافت و احتمال بروز جنگ داخلی را ایجاد کرد. از این رو دو برادر به دستور هارون در کعبه، پیمانی را مبنی بر تعهد به ولایت‌عهدی یکدیگر و دخالت نکردن در مناطق تحت اختیارشان منعقد و نسخه‌ای از پیمان‌نامه را برای تقدس و التزام بیشتر در کعبه آویختند. (طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۹۰ش، ص۱۲۴-۱۲۷.)
پس از مرگ هارون و خلافت امین، اقداماتی از سوی امین صادر شد که شائبه نقض پیمان را ایجاد کرد. تلاش وی برای نفوذ به استان‌های تحت قلمرو دو برادر خود مأمون و مؤتمن، انتخاب فرزند خود موسی به عنوان ولی‌عهد و در نهایت سوزاندان پیمان آویخته شده در داخل کعبه، نقض آشکار پیمان و اعلان رسمی جنگ با مأمون بود. ( طبری، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ۱۹۶۰م، ج۸، ص۲۴۰-۲۸۶.)

ب: درگیری دو حزب عربی و ایرانی
فضل بن سهل که در دوره نفوذ برمکیان وارد دستگاه خلافت عباسی شده بود و به نوعی مربی و بعدها مشاور و وزیر مأمون شد، برای رسیدن به آرزوی بزرگ خود یعنی انتقال پایتخت خلافت از بغداد به مرو و عظمت خراسان تلاش کرد حق مأمون را در خلافت محفوظ نگه دارد.(طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۹۰ش، ص۱۲۵- ۱۲۷.)
از سوی دیگر فضل بن ربیع، وزیر هارون و امین،و فردی که در دوره هارون کینه برامکه را در دل داشت و توانسته بود آنان را از صحنه قدرت کنار بزند و خود به منصب وزارت هارون دست یابد، نقش فعالی در جهت تقویت جریان عربی و نفوذ آنان در دربار عباسی و تضعیف خراسانیان داشت. این نزاع وجهه مردمی به خود گرفت تا آنجا که عرب‌ها از امین حمایت کردند و ایرانی‌ها، مأمون را که مادر و همسر خراسانی داشت، یاری نمودند.(طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۹۰ش، ص۱۳۰و ۱۳۱.)
برادرکشی:
سرانجام دو جنگ پیایی میان سپاه امین و مأمون در ری و همدان شکل گرفت که هر دو جنگ به شکست سپاه امین و به دنبال آن سقوط بغداد و کشته شدن امین منجر شد.( طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۹۰ش، ص۱۳۰و ۱۳۱.)

دلایل احتمالی شکست لشکر امین از لشکر مامون:
انتخاب علی بن عیسی به عنوان فرماندهٔ لشکر توسط امین، با توجه به ذهنیت سراسر تاریک و منفی از او در اذهان مردم خراسان و در نتیجه اجماع و همدلی آنان به همراه عزمی راسخ برای شکستش و کسب انتقام سال‌هایی که مورد ظلم واقع شدند؛
غرور کاذب علی بن عیسی در مصاف با طاهر و در نتیجه، ناچیز شمردن او و بی‌توجهی به توانایی‌هایش به علت سابقهٔ خدمت طاهر در رکابش و زیردست بودن او؛
در نظر نگرفتن جوانب احتیاط و عدم اعمال اقدامات ضروری پیش از جنگ از سمت علی مانند ارسال جاسوس به اطراف به منظور کسب اخبار و اطلاعات به‌رغم اصرار فرماندهان؛
بروز رفتارهایی از جانب علی بن عیسی که از پیوستن سپاهیان طاهر به او جلوگیری می‌کرد، مانند تازیانه زدن عده‌ای از افراد طاهر که ترک اردو کرده و به وی ملحق شده بودند؛
هنرنمایی طاهر در آغاز جنگ با کشتن یکی از سربازان لشکر علی بن عیسی که موجب ایجاد ترس و تزلزل در لشکریان بغداد شد؛
استفادهٔ طاهر از جاسوسان و ایجاد ضعف و تشنج در لشکر دشمن با اقداماتی همچون یادآوری تعهدنامه‌ای که علی به دستور هارون، از مردم برای مأمون اخذ کرده بود؛
مرگ علی بن عیسی در حین جنگ که موجب فروپاشی لشکر شده و همه یا راه گریز در پیش گرفتند یا تسلیم شدند.( اکبری، تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام، ۸۵، ۹۱–۸۷.)

منابع جهت مطالعه بیشتر :
مدخل دایره المعارف ها و دانشنامه ها در باره عباسیان ، امین و مامون عباسی
خضری، احمدرضا (۱۳۸۴). تاریخ خلافت عباسی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.
طقوش، محمدسهیل (۱۳۹۰). دولت عباسیان. تهران: حوزه و دانشگاه.
الله‌اکبری، عباسیان از بعثت تا خلافت، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۱ش، ص۹۵-۹۷.
الله‌اکبری، محمد، روابط علویان و عباسیان، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، پیش شماره۱، پاییز ۱۳۸۱ش.
ریشه های بحران در روابط امین و مأمون ، نویسندگان: علی ناظمیان فرد ، منبع: تاریخ اسلام و ایران دوره جدید پاییز 1389 شماره 7 (پیاپی 87)