لغزشگاه‌های تفکّر و تعقّل ـ آفات فکر و عقل

با عرض سلام.لغزش‌گاههای تعقّل و تفکّر در آیات و احادیث، بسیار است؛ که پرداختن به همه‌ی آنها، مستلزم نگارش یک پایان‌نامه یا کتاب مفصّل است. لذا در اینجا به فهرستی از این لغزش‌گاهها اشاره می‌شود تا اگر شما بزرگوار خواستید، با مراجعه به قرآن و احادیث، به شرح و بست هر کدام از این موارد بپردازید.
+ مهم‌ترین لغزش‌گاه‌های تفکر

ـ سلطه‌ هوای نفس
«إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَى الْأَنْفُس »؛ نجم، آیه 23.
«أقرَبُ الآراءِ مِنَ النُّهى أبعَدُها مِنَ الهَوى »؛ تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، 1410ق، ص 194.
«خَیرُ الآراءِ أَبعَدُها مِنَ الهَوى و أَقرَبُها مِنَ السَّدادِ»؛غرر الحکم و درر الکلم، ص 357 – 358.
«فَإِن لَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا یَتَّبِعُونَ أَهْوَاءهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدىً مِنَ اللَّهِ…» (قصص: 50)

ـ تکیه بر ظن و گمان
«وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ»؛ اسراء، آیه 36.
«وَ إِنْ تُطِعْ أَکْثَرَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَنْ سَبیلِ اللهِ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَخْرُصُونَ»؛ انعام، آیه 116.
«إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَى الْأَنْفُس »؛ نجم، آیه 23.
وَمَا یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاَّ ظَنّا إَنَّ الظَّنَّ لاَ یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئا إِنَّ اللّهَ عَلَیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ.» (یونس: 36)

ـ لجاجت
«اللَّجاجَةُ تُسِلُّ الرَّأى»؛ نهج البلاغة، حکمت 179، ص 501.
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «از لجاجت بپرهیز که آغازش، نادانى و پایانش پشیمانى است». ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول (صلی الله علیه و آله)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق، ص 14.

ـ عجله و شتابزدگی
امام صادق (علیه‌ السلام) فرمود: «خداوند در قرآن بندگان خویش را با دو آیه اختصاص داد و تأدیب فرمود؛ یکی این‌که تا به چیزی علم پیدا نکرده‌اند تصدیق نکنند (شتابزدگی در تصدیق) و دیگر این‌که تا به چیزی علم پیدا نکرده‌اند، رد و نفی نکنند(شتابزدگی در انکار)». (20) سپس آن‌حضرت این دو آیه را قرائت کردند: «بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ »(21) و «أَ لَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِمْ مِیثاقُ الْکِتابِ أَنْ لا یَقُولُوا عَلَى اللهِ إِلَّا الْحَق».»
امام على علیه السلام در مذمّت شتاب زدگى مى فرماید: «اَلعَجَلَةُ تَمنَعُ الأِصابَةَ»؛ «شتاب زدگى مانع درستى کار مى شود.»

ـ تعصّب
«مَنْ تَعَصَّبَ أَوْ تُعُصِّبَ لَهُ فَقَدْ خَلَعَ رِبْقَ الْإِیمَانِ مِنْ عُنُقِهِ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق، ج 2، ص 308.

ـ غفلت
علی علیه السلام فرمودند: «مَن غَفَلَ جَهِلَ»؛ «هر کس غفلت کرد، نادان ماند». (غرر الحکم و درر الکلم، ص 575.)
و فرمودند: «الذِّکرُ نورُ العَقلِ و حَیاةُ النُّفوسِ و جِلاءُ الصُّدور»؛ «یاد خداوند، روشنایى عقل و زندگى جان‌ها و صیقل دل‌هاست». (همان، ص 111)
و فرمودند: «دَوامُ الذِّکرِ یُنیرُ القَلبَ وَ الفِکر»؛ «یاد مداوم خدا، دل و اندیشه را درخشان می‌کند». (همان، ص 819)
«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرا مِنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لاَّ یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّ یَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَـئِکَ کَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَـئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ»(اعراف: 179)؛ به یقین، گروه بسیارى از جن و انس را براى دوزخ آفریدیم. آنان دل ها [عقل ها]یى دارند که با آن (اندیشه نمى کنند و) نمى فهمند؛ و چشمانى که با آن نمى بینند؛ و گوش هایى که با آن نمى شنوند. آنان همچون چهارپایانند، بلکه گمراه تر! اینان همان غافلان اند.
«سَأَصْرِفُ عَنْ آیَاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَإِن یَرَوْاْ کُلَّ آیَةٍ لاَّ یُؤْمِنُواْ بِهَا وَإِن یَرَوْاْ سَبِیلَ الرُّشْدِ لاَ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلاً وَإِن یَرَوْاْ سَبِیلَ الْغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلاً ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُواْ بِآیَاتِنَا وَکَانُواْ عَنْهَا غَافِلِینَ.»(اعراف: 146)

ـ کبر و غرور
«إِنَّ الَّذِینَ یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ إِن فِی صُدُورِهِمْ إِلَّا کِبْرٌ مَّا هُم بِبَالِغِیهِ» (غافر: 56)
«وَیْلٌ لِّکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ یَسْمَعُ آیَاتِ اللَّهِ تُتْلَى عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِرا کَأَن لَّمْ یَسْمَعْهَا…» (جاثیه: 7و8)

ـ حب و بغض (تأثیرپذیرى از دوستى ها و دشمنى ها)
امیر المؤمنین على(علیه السلام) مى فرماید:«من عشق شئیاً اعمى بصره و امرض قلبه.»
و فرمودند: «حبّک الشیء یعمی و یصم.»

ـ تقلید و پیروی کورکورانه و شخصیّت‌گرایی
«وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا» (احزاب: 67)
«بَلْ قَالُوا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُهْتَدُونَ وَکَذَلِکَ مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُقْتَدُونَ»(زخرف: 22و23)
«وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُبِینٍ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاتَّبَعُواْ أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ» (هود: 96و97)
«فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ»؛ زُمر، آیات 17- 18.
«انظُر إِلى ما قال و لا تَنظُر إِلى مَنْ قالَ »؛ غرر الحکم و درر الکلم، ص 361.
«خُذُوا الحَقَّ مِن أَهلِ الباطِلِ، و لا تَأخُذُوا الباطِلَ مِن أَهلِ الحَقِّ. کونوا نُقّادَ الکَلام »؛ برقی، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق، ج 1، ص 229 – 230.

ـ سنت گرایی و گذشته نگری
انسان به حکم طبع اولی خود هنگامی که می بیند یک فکر و عقیده خاص مورد قبول نسلهای گذشته بوده است خود به خود بدون آنکه مجالی به اندیشه خود بدهد آن را می پذیرد.قرآن یاد آوری می کند که پذیرفته ها و باورهای گذشتگان را مادام که با معیار عقل نسنجیده اید نپذیرید، در مقابل باورهای گذشتگان استقلال فکری داشته باشید.در سوره بقره آیه 170 می گوید: و اذا قیل لهم اتبعوا ما انزل الله قالوا بل نتبع ما الفینا علیه آبائنا او لو کان آباؤهم لا یعقلون شیئا و لا یهتدون.
اگر به آنها گفته شود که از آنچه خدا به وسیله وحی فرود آورده پیروی کنید، می گویند: خیر، ما همان روشها و سنتها را پیروی می کنیم که پدران گذشته خود را بر آن یافته ایم.آیا اگر پدرانشان هیچ چیزی را فهم نمی کرده اند و راهی را نمی یافته اند باز هم از آنها پیروی می کنند؟!

ـ آرزوهای زیاد
ـ عجب و خودپسندی
ـ خشم و غضب