تفسیر آیه ۴۰ سوره شوری

خدای متعال در این آیه شریفه می‌فرماید: «وَ جَزَ ؤُا سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلىَ اللَّهِ إِنَّهُ لَا یحُِبُّ الظَّالِمِینَ»(شوری/40)این آیه حکم مظلوم را که طلب یارى مى ‌کند بیان مى ‌نماید که چنین کسى در انتصار خود مى‌ تواند در مقابل ستمگر رفتارى چون رفتار او داشته باشد که چنین تلافى و انتقامى ظلم و بغى نیست.در اینجا این سؤال پیش مى ‌آید که اگر تلافى مظلوم، ظلم و بغى نیست چرا آیه مورد بحث آن را هم”سیئة” خوانده؟ بعضى در پاسخ از آن گفته‌ اند: چون در مقابل سیئه ستمگر قرار گرفته، هم چنان که قرآن کریم در جاى دیگر فرموده: «فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ»(بقره/۱۹۴)زمخشرى در پاسخ گفته: از این رو هر دو عمل را سیئه و بد خوانده که با هر کس چنان رفتار شود ناراحتش مى ‌کند، ظالم با ظلم خود مظلوم را ناراحت مى‌ کند و مظلوم هم با انتقام خود ظالم را، پس در آیه شریفه حقیقت معناى کلمه رعایت شده. البته این نکته را هم گنجانده که مجازات ظلم ظالم باید مثل آن باشد، نه بیشتر، که در این صورت عملى است پسندیده و گر نه عمل زشتى خواهد بود.«فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ»- وعده جمیلى است به کسانى که به جاى انتقام عفو و اصلاح مى‌ کنند. و ظاهرا مراد از اصلاح این باشد که مظلوم بین خود و پروردگارش را اصلاح کند. بعضى هم گفته‌ اند: مراد از اصلاح، اصلاح بین خود و ظالم بر خویش است، به اینکه عفو و اغماض کند.
(وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها) از ابن نجیح و سدى و مجاهد است که این پاداش عبارتست از پاسخگویى دشنام هر گاه کسى به انسان گفت: خداوند ذلیلت کند، باید در پاسخ او بگوید: خداوند ترا ذلیل کند بى ‌آنکه زیاده روى کرده باشد.
از مقاتل نقل شده است که منظور انتقام گرفتن در زخمهایى است که بر انسان وارد میشود، یا خونى که انسان طلبکار میشود.
و اینکه دومى هم در این آیه «سیّئه» نامیده شده است بخاطر تقابل با اولى است. همانگونه که در جاى دیگر قرآن آمده است «فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ» یعنى: هر کس نسبت بشما تجاوز کرد نسبت به او همانند تجاوزى که انجام داده است تجاوز کنید.
سپس خداوند مسئله عفو را پیش کشیده می‌فرماید:
(فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ) یعنى: هر کس عفو کند کسى را که میتواند از او انتقام بگیرد و میان خود و خداى خویشتن را اصلاح نمود پاداش او را خداوند خواهد داد.
(إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ) آن گاه خداوند بیان می‌فرماید: اینکه مظلوم را وادار به عفو ظالم کرده است نه بدان جهت است که خداوند ستمگر را دوست دارد، بلکه بدان جهت که با این برنامه می‌خواهد پاداشى بسیار عظیم را بر مظلوم عرضه فرماید، و براى آنست که خداوند نیکى و عفو را دوست دارد.
و بعضى هم گفته ‌اند: «إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ» یعنى: خداوند در هنگام انتقام، انتقام گیرنده ‌اى را که ظالم باشد، و از حق خودش تجاوز کند یا هر ستمگر دیگرى را دوست ندارد.
و بعضى دیگر گفته ‌اند: آیه اولى «… هُمْ یَنْتَصِرُونَ» عمومیت دارد در وجوب همکارى مسلمانان با یکدیگر براى پیروزى بر ستمگران بحقوقشان، ولى این آیه مخصوص است بکسى که می‌خواهد در مورد حق شخصى خودش نسبت بکسى که باو ستم کرده است از او انتقام بگیرد یا او را عفو کند.
از پیامبر خدا (ص) روایت شده است که فرمودند:
«در روز قیامت، منادى نداء می‌زند: هر کس پاداشش با خدا است وارد بهشت گردد. می‌گویند: چه کسى اجرش با خدا است؟ می‌گوید: آنان که مردم را عفو می‌کرده ‌ا‌ند، این دسته بدون حساب وارد بهشت می‌شوند».
(ر.ک: تفسیر المیزان و مجمع البیان در ذیل آیه ۴۰ سوره شوری)