ماهیت ابلیس

ابلیس بر اساس آیات قرآنى، موجودى زنده و با شعور و نامرئى و فریب کار و… معرفى مى گردد. در بیش تر موارد از وى با لفظ «شیطان» نیز نام برده مى شود. این موجود طبق صریح آیه ى 50 از سوره ى کهف وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اُسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِیسَ کانَ مِنَ اَلْجِنِ از نوع جنّ مى باشد. احادیثى نیز در تفسیر عیاشى و مجمع البیان در تأیید این مطلب، ذیل آیه ى 34 بقره آمده است؛ ولى ظهور استثنا در آیه ى 34 بقره فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبى آن است که او از ملائکه بوده است و گرنه دستور شامل او نمى شد و جایى براى عتاب و طرد نداشت و حق داشت که بگوید: «خطاب شامل من نبود.»، (قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن، ج 1، ص 227 و ج 4، ص 33، دار الکتب الاسلامیه) .در تأیید این نظر فرمایش حضرت على علیه السلام در خطبه ى 192 نهج البلاغه است که ترجمه اش چنین است: «و پس از ابلیس که… فرشته اى را از بهشت برون بَرَد»، (ترجمه دکتر شهیدى، ص 211، انتشارات علمى و فرهنگى) . در این کلام شریف عنوان فرشته (ملک) بر ابلیس اطلاق شده است. برخى، از جمله صاحب تفسیر المنار، معتقدند که دلیلى بر اختلاف ذاتى میان ملائکه و جنّ وجود ندارد. آن ها فقط اختلاف صنفى و وصفى دارند و بر اساس ظاهر آیات، جنّ صنفى از ملائکه است، (محمد عبده، تفسیر المنار، ج 1، ذیل آیه 34 بقره) .بر این اساس، ملائکه مراتب ما فوق هستند و ابلیس و جن ها مراتب پایین آن ها مى باشند؛ مثل انسان که داراى مراتب مختلف است. درجات بالا، پیامبران و ائمه و درجات پایین، انسان هاى عادى مى باشند. صاحب قاموس قرآن نیز همین قول را پذیرفته است، البته گفته اند جن به هر شکلی میتواند ظاهر شود .