شهادت ثالثه در اذان
چرا در زمان پیامبر «اشهد ان علی ولی الله» وارد اذان نشد تا باز هم حجت دیگری بر جانشینی بر حق ایشان باشد؟
«امامت» استمرار خط نبوت است و لذا اعتقاد حقیقى به «نبوت خاتم» مستلزم اعتقاد و ایمان به «امامت» نیز هست. بنابراین امامت به عنوان زیر مجموعه «نبوت» است. اینکه این اصل یا نام امام علی علیه السلام را در اذان نگویند ، از اهمیت اعتقادی آن کاسته نخواهد شد.مانند عدل یا معاد که شهادت صریحی در اذان ندارند. تفاوتهای اذان بین شیعه و اهل تسنن در این یک مورد منحصر نیست. یک تفاوت اساسی نیز اینکه شیعه اذان را ابلاغ الهی به حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله دانسته بر خلاف برخی از اهل تسنن که آن را تقلید پیامبر صلی الله علیه و آله از خواب دیدن عبدالله بن زید دانسته اند.
درکتاب «السلافه فی امر الخلافه » اثردانشمند بزرگ اهل سنت شیخ عبدالله مراغی مصری دو حدیث نقل نموده که شهادت سوم از زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وجود داشته است :
1- سلمان فارسی در عصر پیامبر در اذان و اقامه بعد ازشهادت به یکتایی خدا و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله به ولایت امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز شهادت می داد. یکی از اصحاب به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و عرض کرد: ((ای رسول خدا, امروز موضوعی را شنیدم که قبلا نشنیده بودم . پیامبر فرمود: آن موضوع چیست ؟ او عرض کرد: سلمان اذان می گفت . شنیدم او بعد ازشهادت به یکتایی خدا و رسالت پیامبر به ولایت علی علیه السلام هم شهادت داد (این ماجرا بعد از حجه الوداع پس از ماجرای غدیر رخ داد). پیامبر فرمو: سمعتم خیرا . چیز خوبی شنیده اید.
2- در مورد ابوذر غفاری روایت شده که یکی از اصحاب نزد پیامبرصلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! ابوذر در اذان بعد از شهادت به رسالت پیامبرصلی الله علیه و آله به ولایت علی شهادت می دهد و می گوید: «اشهد ان علیا ولی الله » پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «کذلک ، اَ وَ نسیتم قولی فی غدیر خم : من کنت مولاه فعلی مولاه ، فمن ینکث فانما ینکث علی نفسه ; همین گونه است . مگر سخن مرا در غدیر خم فراموش کرده اید که گفتم: هر کس من رهبر او هستم پس علی علیه السلام رهبر او است . هر کس پیمان را بشکند قطعا به خودش آسیب رسانده است .» .
از دیدگاه شیعه , متن اذانی که در عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله برای نماز قرائت می شد به این صورت است : الله اکبر, الله اکبر, الله اکبر, الله اکبر, اشهد ان لا اله الا الله , اشهد ان لا اله الا الله . اشهد ان محمدا رسول الله , اشهد ان محمدا رسول الله . حی علی الصلوه , حی علی الصلوه , حی علی الفلاح , حی علی الفلاح , حی علی خیر العمل , حی علی خیر العمل , الله اکبر, الله اکبر, لا اله الا الله , لا اله الا الله . نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد, (فقیه , ج 1, ص 188, چهار مجلدی , چاپ آخوندی , چاپ پنجم , وسائل الشیعه , ج 4, ص 644, ح 9. روایت دیگری هم همین 18 فصل را آورده اند).
اگر کسی یک کلمه کم یا زیاد کند, کار حرامی انجام داده است و هیچگونه تردیدی در این نیست . باید همین گونه که هست , بجا آورده شود, (مستند العروه , ج 2, ص 287).
شیخ صدوق می گوید: فرقه ی گمراه و ملعون مفوضه از خود اخباری ساختند و در اذان این جمله را اضافه کردند: ((محمد و آل محمد خیر البریه )) بعضی از آنان جمله ی ((اشهد ان علیا امیرالمؤمنین حقا)) را پس از ((اشهد ان محمدا رسول الله )) به عنوان اذان و اقامه اضافه کردند و در بعضی روایات این گروه , پس از ((اشهد ان محمدا رسول الله )) اشهد ان علیا ولی الله آمده است . شیخ صدوق اضافه می کند: تردیدی نیست در این که علی علیه السلام ولی الله امیرالمؤمنین بحق است و محمد و آل محمد, خیر البریه هستند ولی این جمله ها در اذان نیست , (فقیه , ج 1, ص 188). فقهای شیعه هیچکدام نگفته اند که این جمله جزو اذان است بلکه آنچه آوردیم , اذان همان است نه یک کلمه کم دارد و نه یک کلمه زیاد.
از دیدگاه شیعه , اذان مانند احکام شرعی دیگر, به رسول خدا صلی الله علیه و آله وحی شده است نه اینکه پیامبر خدا با مسلمانان مشورت کند و قرار بگذارند که به فلان شکل انجام شود و به خاطر اینکه وحی است , نمی توان کم و زیاد کرد. از حضرت امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: وحی بر پیامبرتان نازل می شود و شما گمان می کنید که آن حضرت اذان را از عبدالله بن زید گرفته است !!, (وسائل الشیعه , ج 4, ص 612, ح 3).
ابن ابی عقیل می گوید: امام صادق علیه السلام نفرین کرده است کسانی را که می گویند پیامبرصلی الله علیه و آله اذان را از عبدالله بن زید گرفته است , (همان ). در حدیث امام باقرعلیه السلام آمده است : وقتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به معراج رفت , وقت نماز که رسید, جبرئیل اذان و اقامه گفت و رسول خدا صلی الله علیه و آله با فرشتگان نماز خواندند, (همان , ح 1).
کتاب شریف وسائل الشیعه باب نوزدهم حدیث سوم , حدیث هشتم , حدیث هفدهم , و حدیث دهم , از ابواب اذان و اقامه در , همه نشان می دهند که اذان از سوی جبرئیل به حضرت محمد صلی الله علیه و آله تعلیم داده شده است .
یکی از اتهاماتی که به شیعه اثنی عشریه نسبت می دهند این است که می گویند: در مورد شهادت ثالثه ((اشهد ان علیا امیرالمؤمنین )) فقهای شیعه اثنی عشریه مانند صاحب جواهر گفته اند:
ذکر شهادت ثالثه :«اشهد ان علیا امیر المؤمنین » در اذان , اگر به قصد جزئیت نباشد, اشکالی ندارد و به موالات اذان ضرر نمی زند همانطوری که ذکر جمله ((صلی الله علیه و آله )) بعد از ((اشهد ان محمد رسول الله )) به موالات اذان آسیب نمی رساند, (جواهر الکلام , ج 9, ص 86, چاپ بیروت ).
آیت الله حکیم در مستمسک العروه می گوید: درباره شهادت به ولایت حضرت علی علیه السلام, شیخ طوسی در نهایه و مبسوط گفته است : روایات غیرقابل اعتمادی شهادت به ولایت را جزو اذان به حساب آورده است ولی این روایات در اذان و اقامه , معمول علیه نیستند و نمی توان به آنها عمل کرد .
علامه حلی می گوید: اخبار شاذی که شهادت ثالثه «اشهد ان علیا امیرالمؤمنین» را جزو اذان و اقامه به حساب آورده , قابل اعتماد نیستند. آیه الله حکیم می گوید: اگر کسی این جمله را به قصد استحباب بگوید اشکالی ندارد چون در حدیثی آمده است : هر وقت کسی لا اله الا الله و محمد رسول الله گفت , «علی امیرالمؤمنین» را هم بگوید. بعد می گوید: در عصر حاضر, شهادت ثالثه ((اشهد ان علیا ولی الله )) از شعارهای تشیع گردیده است و اگر کسی به این خاطر آن را بگوید اشکالی ندارد (مستمسک العروه , ج 5, چاپ بیروت , ص 544).
در مستند العروه آمده است : ما برای گفتن شهادت ثالثه ((اشهد ان علیا ولی الله )) نیازی به ورود نص نداریم چون ولایت , از متممات رسالت , از مقومات ایمان و کمال دین است و بخصوص در این عصر هیچگونه نیازی به امر دیگری نیست چون این جمله روشنترین شعار شیعه و آشکارترین رمز تشیع است . بر این اساس ذکر این جمله , چه در اذان و چه در غیر اذان هیچگونه اشکال ندارد. البته این جمله جزو اذان نیست و اگر کسی به قصد اینکه جزو اذان است , آن را بگوید, کار حرامی کرده است , (مستند العروه , ج 2, ص 287).
ممکن است کسی بپرسد: اصلا چرا این جمله مطرح شد؟ در جواب باید گفت : بنی امیه تمام تلاش خود را به کار بردند تا نام و آثار حضرت علی علیه السلام محو شود. شیعه برای زنده نگه داشتن نام علی و ولایت آن حضرت در طول تاریخ با همه تلاش , با ذکر شهادت ثالثه ((اشهد ان علیا ولی الله )) و امثال آن , مانع موفقیت دشمن شده است . فخر رازی در تفسیر سوره فاتحه , در مسأله فقهی جهر به بسم الله می گوید: علی علیه السلام , بسم الله الرحمن الرحیم را در نمازها بلند می گفت و بر بلند گفتن تأکید داشت . وقتی که حکومت و دولت به بنی امیه رسید, آنان از بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم ممانعت کردند و در این ممانعت بسیار تأکید داشتند و علت اصلی ممانعت آنها این بود که آنان سعی داشتند آثار علی علیه السلام را از بین ببرند. بعد می گوید: دلایل عقلی موافق نظر ما است و عمل حضرت علی هم کمک ما است و هر کس علی را امام دین خود کند, در دین و جان خود به زنجیر ناگسستنی چنگ زده است , (تفسیر کبیر, ج 1, ص 160, چاپ استانبول ).
در آن زمان که امویان حاکم بودند, در برخی از مناطق کشور اسلامی یاران مخلص حضرت علی علیه السلام را می کشتند, آن حضرت را سب و نفرین می کردند و حتی نمی گذاشتند کسی نام علی علیه السلام را برای بچه های خود انتخاب کند. بر هیچ کس پوشیده نیست که چه بلاهایی از سوی امویان و عباسیان بر آل علی و سادات علوی رسید. شیعه در برابر این فشارها مقاومت کرد و علی را فراموش نکرد و به این ترتیب علی علیه السلام , یادومکتبش زنده ماند.
حی علی خیرالعمل , جزو اذان است . این جمله را اهل سنت حذف کردند. محمد بن ابی عمیر می گوید: از حضرت امام رضا علیه السلام پرسیدم : چرا ((حی علی خیرالعمل )) را حذف کردند؟ امام علیه السلام فرمود: علت ظاهری را می خواهی یا علت باطنی را؟ گفتم : هر دو را. فرمود: علت ظاهری این است که گفتند: ما می خواهیم مردم با شنیدن حی علی خیرالعمل , از جهاد روی نگردانند و تنها به نماز مشغول نشوند ولی علت باطنی این است که ((خیرالعمل )) عبارت است از ولایت حضرت علی علیه السلام . آنان خواستند که هر روز بر ولایت تأکید نشود, (وسائل , ح 4, ص 647, ح 16).
اذان از دیدگاه اهل سنت : ابو محذوره می گوید: پیامبر اسلام این اذان را به من یاد داد: الله اکبر, الله اکبر, اشهد ان لا اله الا الله , اشهد ان لا اله الا الله . اشهد ان محمدا رسول الله , اشهد ان محمدا رسول الله . سپس بر می گردد و می گوید: اشهد ان لا اله الا الله , اشهد ان لا اله الا الله . اشهد ان محمدا رسول الله , اشهد ان محمدا رسول الله . حی علی الصلوه , حی علی الصلوه , حی علی الفلاح , حی علی الفلاح , الله اکبر, الله اکبر, لا اله الا الله , (صحیح مسلم , ج 1, ص 287, باب صفه الاذان , ح 6, بیروت , چاپ اول ).
اهل سنت در کیفیت تشریع اذان می گویند: وقتی مسلمانان به مدینه هجرت کردند, برای اقامه ی نماز وقت تعیین می کردند و در آن وقت می آمدند و آن روزها برای نماز, اعلانی در کار نبود. روزی با یکدیگر در این مورد گفتگو کردند. برخی پیشنهاد ناقوس دادند, برخی پیشنهاد شیپور دادند و عمر بن خطاب گفت : چرا کسی را مأمور نمی کنید که با صدای بلند اعلان کند. پس از آن رسول خدا فرمود: ای بلال ! بلند شو و ندای نماز سر بده , (صحیح بخاری , ج 3-1, جزئ 1, ص 157 داراحیاء التراث العربی , 1313 قمری ).
درباره جمله های اذان می گویند: عبدالله بن زید, نزد پیامبر آمد و گفت : خوابی دیده ام . سپس خوابش را برای پیامبر نقل کرد و پیامبر هم فرمود: خواب درست دیده ای , آنچه را که به تو در عالم خواب گفته شده , به بلال تعلیم بده و او اذان بگوید. عمر بن خطاب وقتی مراجعه عبدالله بن زید و صدای اذان بلال را فهمید نزد پیامبر آمد و گفت : ای پیامبر! من هم مانند عبدالله بن زید خواب دیده ام و پیامبر فرمود: پس خدا را شکر و این پایدارتر است , (صحیح ترمذی , ج 1, ص 359, ح 189, با تحقیق و شرح احمد محمد شاکر, 1357 قمری ).
بنابراین از دیدگاه اهل سنت , اذان بر پیامبر وحی نشده بلکه پیامبر آن جمله ها را از خواب عبدالله بن زید گرفته است .
شهادت ثالثه در اذان