دین و اندیشه

شیخ طوسی

پرسش و پاسخ

بنده مطالعاتی پیرامون شیخ طوسی انجام دادم ولی متوجه نشدم که بالاخره ایشون در زمان حکومت ال بویه بوده اند یا حکومت عباسی! گویا از ایشون نزد قایم بامر الله سعایت شده لطفا پیرامون سعایت توضیح بفرمایید و اینکه قایم بامر الله چه کسی بوده؟سوال دوم: علت اتش زدن کتابخانه ایشان چه بوده؟
سوال سوم: اگر کتابهای ایشان اتش کرفته ایا بسیاری از احادیث ما از بین نرفته است ؟ با تشکر

محمد‌ بن حسن‌ بن علی‌بن حسن (۳۸۵-۴۶۰ق)، ملقّب به شیخ الطائفه، کنیه‌اش ابوجعفر، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم بود. نظریات و نوشته‌های فقهی او مثل نهایه، الخلاف و مبسوط، مورد توجه فقیهان شیعه است. التبیان، کتاب مهم تفسیری اوست. شیخ طوسی در سایر علوم اسلامی مثل رجال و کلام و اصول فقه نیز صاحب‌نظر بود و کتاب‌های او جزء کتاب‌های مرجع علوم دینی است. او تحول در اجتهاد شیعی را آغاز کرد و مباحث آن را گسترش داد و در برابر اجتهاد اهل سنّت به آن استقلال بخشید. نامدارترین شاگرد او ابوالصلاح حلبی است.

شیخ طوسی در رمضان ۳۸۵ هجری قمری، ۴ سال پس از وفات شیخ صدوق در طوس یکی از شهرهای مهم خراسان متولد شد.[۱] کنیه او ابوجعفر است که گاهی در برابر شیخ کلینی و شیخ صدوق که کنیه هر دوی آنها ابوجعفر بود به او ابوجعفر ثالث می‌گویند.

وی در ۴۰۸ق. در ۲۳ سالگی به عراق رفت و ۵ سال شاگرد شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق)، ۳ سال شاگرد ابن غضائری (متوفای ۴۱۱ق) و نیز شاگرد ابن حاشر بزاز، ابن ابی جید، و ابن الصلت بود. بعضی از مشایخ وی و نجاشی (۳۷۲-۴۵۰ق) مشترکند. او سید مرتضی (م ۴۳۶) را درک کرد.[۲]
خلیفه‌ی وقت عباسی، القائم بامر الله، کرسی علم کلام بغداد را بدو سپرد. در میان شاگردانش ۳۰۰ تن از علما بودند. وی در این جایگاه بود تا اینکه بغداد به دست ترکان سلجوقی سقوط کرد و در سال ۴۴۷ طغرل وارد بغداد شد و کتابخانه شاپور را سوزاند. (احادیث شیعه منحصرا در آثار ایشان نبود که از بین رفته باشد .)
در سال ۴۴۸ق میان شیعیان و اهل سنت درگیری روی داد. (این اختلاف باعث شد از او و علمای شیعه نزد خلیفه که خود سنی مذهب است بدگویی شود) ابن جوزی در حوادث این سال از گریختن ابوجعفر طوسی و غارت شدن خانه‌اش در سال ۴۴۹ق سخن می‌گوید. شیخ پس از آن به نجف هجرت کرد و حوزه علمیه نجف را بنا نهاد، هرچند گفته‌اند این حوزه قبل از او بوده است.[۳]شیخ طوسی ۱۲ سال آخر عمرش را در نجف گذراند.[۴]شیخ طوسی فرزندی به نام حسن داشت که پس از رحلت پدر در نجف ماند و به مرجعیت شیعه رسید. شیخ از پسرش حسن، نوه‌ای داشته به نام محمد که کنیه‌اش، ابوالحسن بوده و او نیز مرجع شیعه و در نجف بوده و در سال ۵۴۰ق درگذشته است.[۵]مسجد شیخ طوسی در نجف
وفات
شیخ طوسی ۱۲ سال در نجف زندگی کرد و در شب دوشنبه ۲۲ محرم ۴۶۰ق درگذشت و شاگردانش حسن بن مهدی سلیقی، حسن بن عبدالواحد عین زربی، و ابوالحسن لولوی او را غسل داده و در خانه‌اش دفن کردند.[۶]
طبق وصیت شیخ، این خانه، به مسجد تبدیل شد. مسجد شیخ طوسی (که جامع الشیخ الطوسی نیز نامیده می‌شود) امروزه از مشهورترین مساجد نجف است. مسجد که در محله مشراق قرار دارد، تا به حال چندین بار بازسازی، مرمت و تعمیر اساسی شده است.[۷]استادان و شاگردان

مشایخ و اساتید شیخ طوسی بسیار بوده‌اند. میرزا حسین نوری در مستدرک وسائل الشیعه[۸]، ۳۷ نفر را ذکر می‌کند. کسانی که غالبا وی از آنها روایت نقل می‌کند، ۵ نفرند:[۹]
احمد بن عبدالواحد بن احمد بزاز، معروف به ابن حاشر و ابن عبدون متوفای ۴۲۳ق.
احمد بن محمد بن موسی، معروف به ابن صلت اهوازی متوفای ۴۰۸ق.
حسین بن عبیدالله بن غضائری، متوفای ۴۱۱ق.
شیخ ابوالحسین علی بن احمد بن محمد بن ابی‌جید، متوفای پس از ۴۰۸ق.
شیخ مفید، متوفای ۴۱۳ق.

شاگردان
بیش از ۳۰۰ تن از مجتهدان شیعه و بسیاری از اهل سنت، از شاگردان شیخ طوسی بوده‌اند. نام برخی از آنها از این قرار است:[۱۰]آدم بن یونس بن ابی مهاجر نسیفی
ابوبکر احمد بن حسین بن احمد خزاعی نیشابوری
ابوطالب اسحاق بن محمد بن حسن بن حسین بن محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی.
ابوابراهیم اسماعیل برادر اسحاق مذکور.
ابوالخیر برکة بن محمد بن برکة اسدی
ابوالصلاح تقی بن نجم الدین حلبی
ابوابراهیم جعفر بن علی بن جعفر حسینی
شمس الاسلام حسن بن حسین بن بابویه قمی، معروف به حسکا
ابومحمد حسن بن عبدالعزیز بن حسن جبهانی
ابوعلی طوسی، فرزند شیخ طوسی
موفق الدین حسین بن فتح واعظ جرجانی
محیی الدین ابوعبدالله حسین بن مظفر بن علی بن حسین حمدانی
ابوالصمصام و ابوالوضاح ذوالفقار بن محمد بن معبد حسینی مروزی
زین بن علی بن حسین حسینی
زین بن داعی حسینی
سعد الدین بن براج
ابوالحسن سلیمان بن حسن بن سلمان صهرشتی
شهرآشوب سروی مازندرانی، جد شیخ محمد بن علی مؤلف معالم العلماء و المناقب
صاعد بن ربیعة بن ابی غانم
عبدالجبار بن عبدالله بن علی المقرئ رازی معروف به مفید
ابوعبدالله عبدالرحمن بن احمد حسینی خزاعی نیشابوری معروف به مفید
موفق الدین ابوالقاسم عبیدالله بن حسن بن حسین بن بابویه
علی بن عبدالصمد تمیمی سبزواری
غازی بن احمد بن ابی منصور سامانی
کردی بن عکبر بن کردی فارسی
جمال الدین محمد بن ابی القاسم طبری آملی
ابوعبدالله محمد بن احمد بن شهریار خازن غروی
محمد بن حسن فتال نیشابوری، صاحب روضة الواعظین
ابوالصلت محمد بن عبدالقادر بن محمد
ابوالفتح محمد بن علی کراجکی
ابوجعفر محمد بن علی بن حسن حلبی
ابوعبدالله محمد بن هبة الله الطرابلسی
سید مرتضی ابوالحسن مطهر بن ابی القاسم علی بن ابی الفضل محمد حسینی دیباجی
منتهی بن ابی زید بن کیابکی حسینی جرجانی
منصور بن حسین آبی
ابوابراهیم ناصر بن رضا بن محمد بن عبدالله علوی حسینی

آثار
طوسی آثار پرشماری در علوم دینی مانند فقه، کلام،تفسیر، رجال و جز آن دارد. بعضی آثار وی از بین رفته است. فهرست شیخ آقا بزرگ تهرانی از آثار او در مقدمه کتاب نهایه طوسی آمده است.[۱۱]شیخ طوسی از سرآمدان مکتب عقلگرای بغداد بود و روش استادان خود سید مرتضی و شیخ مفید را ادامه داد و به کمال رساند. شیخ طوسی در زمینه‌های مختلف علوم دینی به تالیف کتاب پرداخت و از رهگذر نفوذی که در جامعه علمی شیعه یافت و شاگردان بسیاری که تربیت کرد تاثیری دیرپای بر تفکر علمای شیعه گذارد. اجتهاد و عقلگرایی در فقه و عقاید شیعه با کوشش‌های شیخ طوسی بین شیعیان شیوه غالب شد و به سیطره روش اخبارگرایی برای چند سده پایان داد.
تأسیس حوزه علمیه نجف
پس از حمله ترکان سلجوقی به بغداد و حوادث پس از آن مانند آتش‌سوزی در کتابخانه شاپور و نزاع شیعه و سنی در بغداد، شیخ به نجف مهاجرت کرد و فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و حوزه علمیه نجف با تلاش‌های او پاگرفت. شیخ توانست اوضاع تحصیلی آشفته و نابسامان نجف را تحت نظم درآورد و حلقه‌های درسی را تشکل بخشد. عده‌ای اندک، از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند و دیری نپایید که شهر نجف مرکزیت علمی و فکری تشیع را از آن خود کرد. البته عده‌ای معتقدند پیش از ورود شیخ نیز در نجف حلقه‌های علمی و درسی شکل گرفته بوده است و نقش شیخ تثیبت و نظم‌بخشی به حوزه نجف بوده است.
نقش شیخ طوسی در تکامل فقه شیعی

وارد کردن روش عقلگرایانه و استدلال گرایانه در استنباط احکام فقهی اغلب به عنوان برجسته‌ترین دستاورد شیخ طوسی در تاریخ فقه شیعی شناخته می‌شود. پیش از شیخ طوسی روش حدیث گرایانه بر اندیشه فقهی شیعیان غالب بود. شیخ طوسی در کتاب المبسوط با بهره گیری از روش اجتهادی به استنباط احکام از روایات بر اساس قواعد اصولی پرداخت. روش اجتهادی شیخ طوسی تاثیر عمیقی بر سیر تاریخی فقه شیعه گذاشت و این روش تا مدت‌ها بدون رقیب در میان فقهای شیعه به کار گرفته شد.[۱۲] پس از شیخ حتی آرای فقهی وی نیز مورد قبول علما بود و کسی جسارت مخالفت با نظریات وی را نداشت، تا اینکه ابن ادریس (متوفی ۵۹۷ ق.) باب اعتراض بر وی را گشود.[۱۳]
حل مسئله تعارض روایات رسیده از امامان، از دغدغه‌های شیخ طوسی بود. او با نگارش کتاب‌های تهذیب الاحکام و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار روایات متعارض را جمع اوری کرد و به تاویل و توجیه تعارض‌ها و روش حل تعارض و استنباط احکام از این روایات پرداخت. توجه به فقه تطبیقی یا فقه مقارن از ویژگی‌های اندیشه فقهی شیخ طوسی است. اثر مهم او در این زمینه کتاب الخلاف فی الاحکام است.[نیازمند منبع]نوآوری در تفسیرنگاری

شیخ طوسی نویسنده کتاب التبیان فی تفسیر القرآن است. کتابی که سرمشق تفسیرهای شیعی بعد از خود قرار گرفت. کتاب التبیان نخستین تفسیر کامل قرآن است که به قلم یک شیعه نگاشته شده است و تمام سوره‌های قرآن را در برمی‌گیرد. توجه شیخ طوسی به آرای دانشمندان شیعه و سنی و نقد و بررسی آرای تفسیری دیگر مفسران، استفاده از متون ادبی عرب پیش از اسلام و ارائه اطلاعات درباره لغات غریب قرآن و اختلاف قرائت و مسائل فقهی و کلامی و بلاغی آیات قرآن از جمله ویژگی‌های کتاب است که آن را با نمونه‌های پیش از خود متمایز ساخته است. تفسیرها شیعی پیش از شیخ طوسی تنها به نقل روایاتی در تفسیر ایات قران بسنده می‌کردند.[۱۴]مهم‌ترین ویژگی روش تفسیری شیخ طوسی را باید رویکرد اجتهادی و عقل گرایانه او در تفسیر قران دانست که با رویکرد یکسره روایی مفسران قبل از او متفاوت است. شیخ طوسی با استناد به آیات قرآنی، قرآن را متنی قابل فهم برای عقل بشر می‌داند و روایاتی را که تنها راه فهم قرآن را مراجعه به احادیث می‌دانند، نمی‌پذیرد.[۱۵]جایگاه شیخ طوسی از نگاه بزرگان
علامه حلّی:
«شیخ طوسی، پیشوای دانشمندان شیعه و رئیس طایفه امامیه است. او در علوم حدیث، رجال، فقه، اصول و کلام صاحب نظر بود و تمام فضیلت ها به وی منسوب است».
علامه بحرالعلوم:
«شیخ طوسی، برپا کننده پرچم های شریعت فقه و پیشوای شیعه بعد از ائمه معصومان و تکیه ‌گاه شیعیان در تمام موضوعاتی است که به مذهب و دین تعلق دارد».
نجاشی:
«ابوجعفر طوسی، بزرگی از اصحاب ما، ثقه، از شاگردان استاد ما مفید می باشد او تالیفاتی دارد یکی از آنها تهذیب الاحکام و آن کتاب بس بزرگی است، و دیگری الاستبصار و… .».
خواجه نصیرالدین طوسی:
«شب ها را بیدار می ماند و سرگرم مطالعه بود. کتاب های زیادی در کنار خود می گذاشت و هنگامی که از مطالعه یک نوع از آن خسته می شد، به مطالعه نوع دیگر می پرداخت. او ظرف آبی در کنار خود قرار می داد تا به وسیله آن خواب را از چشمان خود دور کند تا بیشتر مطالعه نماید. هنگام سحر که با مطالعه فراوان بعضی از مشکلات علمی را حل می کرد، می گفت: کجایند پادشاهان و فرزندان آنها، تا این لذت را ببینند.”
امام خمینی:
«شیخ طوسی در 52 سالگی نیز درس می رفته است، در صورتی که در سن بیست و سه سالگی برخی از کتابهای خود را نگاشته است، کتاب تهذیب الاحکام را گویا در همین سن نوشته، او در سن 52 سالگی در حوزه درس مرحوم سید مرتضی حاضر شده است که به آن مقام والا دست پیدا کرده است».
منبع جهت مطالعه بیشتر
– طوسی‌پژوهی (مجموعه مقالاتی در بررسی آراء، احوال و آثار شیخ طوسی)؛ جمعی از نویسندگان به کوشش مهدی کمپانی زارع، ناشر، خانه کتاب، تهران، ۱۳۹۲ش. این کتاب ۸۵۲ صفحه دارد و ۳۵ مقاله در باب شرح حال و آثار شیخ طوسی را در بردارد.[۱۶]– هزاره شیخ طوسی، تتظیم و مقدمه، علی دوانی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲.
به نقل از پایگاه ویکی شیعه
پی‌نوشت:
1. آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، اسماعیلیان، ص۱۶۱.
2. آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، اسماعیلیان، ص۱۶۱.
3. آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، اسماعیلیان، ص۱۶۲- ۱۶۱.
4. دوانی، سیری در زندگی شیخ طوسی، ۱۳۶۲ش، ص۲۰.
5. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۹، ۱۶۰.
6. آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، اسماعیلیان، ص۱۶۲.
7. علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۰.
8. مستدرک الوسائل، ج ۳، ص۵۰۹.
9. شیخ طوسی، نهایه، نشر قدس، ص۳۲-۳۱.
10. شیخ طوسی، نهایه، نشر قدس، ص۳۶-۳۹.
11. شیخ طوسی، نهایه، نشر قدس، ص۱۷-۳۱.
12. رضا زاده عسکری، «نقش شیخ طوسی در ایجاد نهضت علمی»، ص۲۴۲.
13. آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، اسماعیلیان، ص۱۶۲.
14. غلامی، «نگاهی به نخستین تفسیر جامع و کامل جهان تشیع»، ص۸۵-۸۶.
15. غلامی، «نگاهی به نخستین تفسیر جامع و کامل جهان تشیع»، ص۸۶.
16. طوسی‌پژوهی (مجموعه مقالاتی در بررسی آراء، احوال و آثار شیخ طوسی)

شیخ طوسی

دیدگاه شما برای ما ارزشمند است

نظر شما چیه؟ منتظر نظرات ارزشمند شما هستیم *

دکمه بازگشت به بالا