سوءظن و بدگمانی

جهت دریافت پاسخ به نکات زیر توجه نمایید :الف ) مفهوم سوء ظنسوءظن یا شک به معنای «گمان بد» در مقابل «حسن ظن» به معنای «گمان نیک» می‌باشد. اگر به فردی که او را کاملاً نمی‌شناسیم یا به کاری که از درستی آن اطمینان نداریم، گمان بد داشته باشیم، می‌گویند به او به آن سوء ظن داریم. در اسلام تأکید بر حسن ظن شده‌است و سوء ظن گناه به‌شمار می‌رود: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اجْتَنِبوا کَثیرا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ.» (حجرات: 12) ای مؤمنان، از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید که پاره‌ای از آن‌ها گناه است.[حجرات – ۱۲]
به تعبیردیگر سوء ظن یعنی اینکه به همه چیز با عینک بدبینی بنگرد بطوری که گفتار و کردار دیگران را در اکثر موارد حمل بر جهت منفی کند مثلا اگر کسی به او ابراز محبت کند او با خود می گوید حتما این شخص در صدد سودجویی و سوءاستفاده از من است و یا اگر کسی در نماز حال خشوع و خضوع داشته باشد به جای این که آن را دلیل مقام معنوی او قلمداد کند آن حال معنوی او را بر ریاکاری او حمل می کند و بدگمانی ها و بدبینی هایی از این قبیل.

ب) اقسام سوءظن
سوء ظن داراى چند قسم است و هر یک حکم خاص خود را دارد:
1 ـ شخصى به مسلمانى سوء ظن دارد و بر مبناى این سوء ظن ترتیب اثر مى دهد و آن را در رفتار و یا گفتار خود آشکار مى کند. این قسم از سوء ظن به اتفاق تمامی فقهاء و مراجع تقلید قطعاً حرام است.
2 ـ سوء ظن این گونه باشد که نسبت به مسلمانى، گمان بدى به ذهن انسان خطور کند (بدون اختیار و ناخودآگاه) و خود شخص از این حالت ناراحت بوده و ابدا این گمان را در رفتار و گفتار خود نشان ندهد؛ بلکه در صدد رفع آن برآید. این قسم از سوء ظن قطعا حرام نیست؛ چون چنین حالت و خطورى براى ذهن غیر اختیارى است و نهى کردن از امر غیراختیارى قبیح است. (المیزان، ذیل آیه 12، سوره حجرات) و راه علاج آن توجه نکردن به آن و همیشه مشغول ذهنیات خوب بودن است.
3 ـ انسان نسبت به مسلمانى گمان بدى ببرد و به این امر عقیده داشته باشد. همچنین بدون یقین حکم به بدى او کند و از این حالت ناراحت هم نباشد؛ اما این حالت را در رفتار و گفتار خود بروز ندهد و تنها قلبا از او متنفّر باشد. این قسم از سوء ظن را حرام مى دانند و سوء ظن را به همین قسم معنا مى کنند ، (مرآه العقول، ج 11، ص 16).

ج ) زیان ها و آثار بد بدگمانی
1 . فاسد کردن اعمال نیک
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: «گمان بد کارها را فاسد کرده و انسان را بر کارهای زشت وا می‌دارد.» (غررالحکم , حرف سین , لفظ «سوء») حتی در حدیثی از رسول اکرم (ص) وارد شده است: «کسی که به برادر خود سوء ظن داشته باشد به تحقیق به خداوند بدی نموده است زیرا خداوند فرموده: از بسیاری از گمان‌های بی اساس دوری کنید.» (میزان الحکمه , ج 5, ص 625)
2 . سرچشمه گناهان بزرگ
بدگمانی به دیگران سرچشمه گناهان بزرگی چون تجسّس از کار و حال دیگران، غیبت، تهمت، حسادت و کینه توزی نسبت به دوستان و اهل ایمان می گردد و لذا خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «ای مؤمنان! از بسیاری از گمان ها بپرهیزید. به راستی که برخی از گمان ها، گناه می باشد و نیز تجسس و غیبت نکنید، آیا کسی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟»حجرات، آیه 12.
البته در ابتدا ممکن است سوء ظن و بدبینی بی اختیار حاصل شود و اگر در این مرحله باقی بماند و به مرحله عمل کشیده نشود حرمتی ندارد و زیان آن محدود می باشد، ولی اگر به آن ترتیب اثر داده شود، گناه و حرام می باشد و
ترتیب اثر دادن به آن در دو مرحله می باشد:
مرحله اول: قلبی
یعنی در درون خود این گمان بدش را تصدیق کند و آن را در درون انکار و نفی ننماید و احتمال اشتباه ندهد. علمای اخلاق این مرحله را غیبت قلبی می نامند و آن را حرام دانسته اند.
پیامبر اکرم(ص) در این باره فرموده است: به هر کس بدگمان شوی، آن را تصدیق و باور مکن(نقطه های آغاز در اخلاق اسلامی، آیت الله مهدوی کنی، ص 165).
مرحله دوم: عملی
یعنی بیان این گمان بد برای دیگران و یا اتهام وارد نمودن به کسی به صرف این احتمال و غیبت کردن از او بر این اساس. در روایتی از پیامبر بزرگوار اسلام(ص) می خوانیم: خداوند، خون و مال و آبروی مسلمان را محترم شمرده و بدگمانی به او را حرام نموده است(نقطه های آغاز در اخلاق اسلامی، آیت الله مهدوی کنی، ص 168).

3 . گوشه گیر شدن شخص بدگمان
، در روایتی از علی(ع) می خوانیم: کسی که به مردم گمان خوبی ندارد و نسبت به آنان خوش گمان نمی باشد، از تمام مردم وحشت می کند(نقطه های آغاز در اخلاق اسلامی، آیت الله مهدوی کنی، ص 172).
4 . باعث از بین رفتن رشته الفت و دوستی
بدگمانی باعث گسستن رشته الفت و دوستی میان مردم می شود و تفرقه و جدایی را بین مردم حاکم می سازد. از امام علی(ع) روایت شده است: بر هر که بدگمانی چیره شود، صلح و صفا میان او و دوستانش از میان می رود(نقطه های آغاز در اخلاق اسلامی، آیت الله مهدوی کنی، ص 173).

5 . ازبین بردن آثار عبادت
از نظر معنوی نیز بدگمانی، عبادت را تباه می سازد و اثر آن را از بین می برد.
باز در این مورد امام علی(ع) می فرماید: از بدگمانی بپرهیز. چون اثر عبادت را از بین می برد و گناه انسان را بزرگ می کند. ایمان با بدگمانی جمع نمی شود. گمان بد نسبت به انسان نیکوکار، بدترین گناه و زشت ترین ظلم است(نقطه های آغاز در اخلاق اسلامی، آیت الله مهدوی کنی، ص 173).

د ) راهکارهای درمان و جلوگیری
اگر منظور از بدبینی، گمان‌های بدی است که شخص با اختیار خود آن را پرورش می دهد و در دنیای ذهن و خیال خود آن را دنبال می کند و حتی سعی می‌کند رفتار و کردار خود را براساس آن جهت دهد راهکارهای زیر جهت درمان آن پیشنهاد می شود:
1. تا جایی که ممکن است عوامل به وجود آورنده آن را در خود از بین ببرید، یعنی: – خود را اصلاح کنید تا در مقام مقایسه دیگران با خود، به فساد و بدی آنها حکم نکنید. – شعله های تکبر و حسادت را در خود خاموش کنید یا حداقل به وسوسه های آنهاتوجه نکنید. – از محیطی که زمینه رشد بدبینی است یعنی همنشینی با افراد فاسد، بپرهیزید و در عوض با افراد خوش باطن و خوش فکر رفت و آمد کنید. – از شتابزدگی در داوری بپرهیزید و تا جایی که ممکن است کارهای مشکوک دیگران را بر خوبی حمل کنید.
2. درباره آثار بدگمانی، خصوصا آثار معنوی آن تفکر و مطالعه کنید واز بدگمانی های گذشته خود توبه کنید.
3. سعی کنید با افراد با صداقت برخورد کنید؛ یعنی اگر احساس بدی نسبت به آنها پیدا کردید، خیلی ساده به آنها بگویید تا اگر آنها دلیل موجهی دارند برای شما بگویند و دیگر نیازی به بدگمانی نباشد. همچنین اجازه بدهید دیگران نیز احساسشان را به شما بگویند، حتی گاهی از آنها بخواهید در مواقعی که علل رفتارهای شما مشخص نیست از شما پرس و جو کنند و بی جهت به شما گمان بد نبرند، شما نیز این طور باشید. به طور مثال اگر کسی رفتار خصمانه ای با شما داشت یا مثلا جواب سلام شما را نداد، دوستانه از او علت کارش را بپرسید. این کار باعث می شود اولا به یکدیگر گمان بد نبرید و ثانیا، از علت ناراحتی او مطلع شوید که اگر از جانب شماست یا برای او سوء تفاهمی شده برطرف شود. در اسلام شدیدا از ترتیب اثر دادن به گمان های بیهوده و بی اساس منع گشته و از انسان ها خواسته شده تا زمانی که به مسأله ای یقین و علم پیدا نکرده اند, درباره آن قضاوت نکنید; چرا که عمل به ظن و گمان رابطه بین آدمیان را دچار تشویش و سستی کرده و اعتماد را در جامعه از بین می‌برد.
* براى جلوگیری از بدگمانی نسبت به دیگران باید به این نکات توجه داشت:
1ـ باید در همان مرحله فکر و ذهن، گمان بد را دفع نمود و اجازه ریشه دار شدن به آن نداد.
2ـ باید راه هایی را که ممکن است با آن عمل و یا رفتار فردی را که به او بدگمان شده ایم، توجیه کنیم، بررسی نماییم و تا ممکن است عمل او را به نحوی توجیه کنیم و برای آن وجه درستی بسازیم.
3ـ توجه داشته باشیم که خود ما بدگمانی دیگران را در مورد خود نمی پسندیم، پس برای دیگران نیز نپسندیدم.
4ـ به رفتارهای خوب و جنبه های مثبت فردی که به او بدگمان گشته ایم توجه کنیم و تنها به اموری که موجب بدگمانی ما شده اکتفا نکنیم.
5ـ به دعا و توسل به ائمه(ع) از خداوند بخواهیم دلِ ما را از آلودگی ها و بدبینی ها پاک کند تا به دیگران محبت بورزیم.
6ـ به حدی به ضعف و نقایص خود بپردازیم تا فرصتی برای پرداختن به عیوب دیگران نیابیم.

*برای آگاهی بیشتر مطالعه کتاب‌های زیر مفید خواهد بود:
1ـ نقطه هاى آغاز در اخلاق عملى، مهدوى کنى.
2 ـ معراج السعاده، مرحوم نراقى.
3 ـ اخلاق اسلامى، ترجمه جامع السعادات، مرحوم نراقى.