شهید مطهری – روحانیت

در مورد مطالبی که با برداشت از یادداشت های استاد شهید مطهری منتشر شده ، باید اشاره کنیم که آنچه در این یادداشت ها از سوی شهید مطهری در مورد روحانیت مطرح شده ، مربوط به سال 1338 و در راستای اصلاح آن صورت گرفت که متأسفانه امروز برخی با طرح آن تلاش می کنند تا روحانیت را زیر سؤال ببرند. در حالی که شرایط روحانیت امروز با آن زمان بسیار متفاوت است گرچه کسی منکر وجود نقص و کاستی در روحانیت نیست ، اما زیر سؤال بردن روحانیت و تلاش برای تطبیق شرایط سالهای پیش از دوران مبارزات انقلاب اسلامی با شرایط امروز بی انصافی است از این رو در طرح مطالب باید به شرایط و زمان آن توجه داشت.
بدون شک، یکی از ویژگی های مرحوم شهید مطهری، شهامت وی بود. بخشی از این شهامت، در انتقاد وی از نهاد روحانیت بود، و در این باره فراوان گفت و نوشت. ایشان راه حل دینی برای جامعه قائل بود و طبعا می بایست بر اصلاح جامعه روحانیت اصرار می ورزید، چون آنها شرط اجرای درست این راه حل دینی بودند. در این زمینه، یادداشت های ایشان را از سال 1338 که در مجلد سیزدهم یادداشتهای ایشان آمده مرور می کنیم.
در این یادداشت، هدف، صرفا ارائه یادداشت‌های ایشان در این باب است که در سال 1338 یعنی زمانی که کمتر از ده سال از اقامت ایشان در تهران گذشته بود، نوشته اند.
در آن دوره، و به طور مشخص در یادداشت‌های مورد استناد ما، به خوبی می‌توان دریافت که مرحوم مطهری، سخت مشغول اندیشیدن در مفاهیم دینی و یافتن راه حل برای معضلات فکری جامعه ایرانی – اسلامی بر اساس یک فکر اصلاحی از دین البته مبتنی بر سنت ها بوده است. در این سال‌ها، مسیر شمار زیادی از مصلحان جامعه به همین سمت یعنی یافتن راه حل دینی بود؛ چرا جریان‌های چپ و ملی هر دو نیمه شکستی را تحمل کرده و به حاشیه رفته بودند. شاید آدم‌های دقیق، می‌توانستند پیش بینی کنند که در آینده نزدیک، سهم دین در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی بیشتر خواهد شد.
مطهری که آمدنش به تهران به نوعی برای سرخوردگی از قم، اخلاقیات حاکم بر حوزه وبرخی از مناسبات موجود در سیستم جاری آن بود، در تهران، در جستجوی یافتن راهی تازه در تأثیرگذاری دین بر جامعه بود. به همین دلیل، همزمان با طرح انتقادهای جدی نسبت به روحانیت، تلاش می‌کرد روحانی نوگرایی باشد که به مشکلات فکری جدید توجه دارد.
یادداشت‌هایی که از ایشان از سال‌های 37 تا 40 مانده نشانگر تلاش وی برای یافتن پاسخ‌های تازه به مسائل و معضلات و از سوی دیگر در انتقاد به روحانیت است. در اینجا کاری به جنبه‌های دیگر این یادداشت‌ها که تلاش برای معرفی اسلام و رهایی از بند تقالید و سنت‌های غلط اجتماعی است نداریم، بلکه صرفا به انتقادهای وی نسبت به روحانیت خواهیم پرداخت. اما این نوشتار صرفا بر اساس یادداشت‌های تازه انتشار یافته ایشان از سال 1338 است.
جالب است بدانیم فضای آن دوره به گونه ای بود که هنوز تحرک جدی و مستقلی از روحانیون دیده نمی شد، چیزی که بعد از سال 41 در ایران تا حدودی پدید آمد. به همین دلیل، مطهری در آن سال‌ها به عنوان یک فرد پیشرو و یک روشنفکر (در اینجا یعنی منتقد) دینی، منتقد روحانیت بود. بخشی از این انتقادها بعدها نیز ادامه یافت اما در این سال‌های اخیر به خصوص در برابر انتقادات تند شریعتی ا زروحانیت، به سختی از روحانیت دفاع کرد.
چنان که گذشت، این انتقادها مربوط به سال‌های پیش از 1340 است، یادداشت‌هایی که می‌تواند ما را در جریان نگاه منتقدانه او نسبت به اوضاع دینی جامعه قرار دهد.
برخی از این انتقادها بسیار تند است و نباید غفلت کرد که آن زمان، روحانیت، گرفتاری های زیادی داشت که به تدریج کوشید تا خود را اصلاح کند. ممکن است این اصلاحات به مقدار لازم نبوده باشد، اما به هر حال و به تدریج، تغییرات زیادی در وضع روحانیت ایجاد کرد، به طور ی که توانست در جریان انقلاب، جانشین تمامی مدعیان رهبری پیشین شده و خود رهبری را در دست گیرد.
(www.khabaronline.ir/detail/532161/weblog/jafarian)
در مورد آنچه از ایشان نقل شده نکاتی قابل توجه است.
1.ایشان گرچه در مورد وجوهات و اوقاف می نویسند: «اوضاع محرم و ماه رمضان و مسافرت‌های کربلا و مکه و مشهد و پول‌های وجوهات و اوقاف، همه شاهد این مطلب است، ولی این سیل هم مثل رود کارون به دریا می‌ریزد و یک وجب زمین را مشروب نمی سازد». اما این به معنای زیر سؤال بردن انفاق ها و وجوهات و اوقاف نبوده ، بلکه ناظر به رویکرد شایسته مصرف آن است از این رو ایشان در جای دیگر چنین می نویسند: «انفاقات باید حکیمانه و منطقی و از روی توجه به اثر و نتیجه باشد ، تنها حسن نیت و اخلاص کافی نیست ، حکمت و منطق و تعقل هم لازم است . انفاقات اگر بدون توجه به نتبجه باشد و صرفاً جنبه احساساتی و ترحم داشته باشد ، زیان اور است …«میلیونها تومان در محرم و صفر و رمضان و فاطمیه در راه خدا مصرف مى شود ولى چون از روى توجه به اثر و نتیجه نیست، حکمت و منطق در آن دخالت داده نشده، اثر خوبش کم است و اثر سوئش زیاد است. الآن سدهاى بزرگ ترقى، افرادى هستند که مصنوع اوقاف ووجوهات می باشند.» (یادداشت های استاد مطهری ، ج1، ص 417-419)
امروز وجوهات و اوقاف در مسیر ترویج و تبلیغ دین و مبانی دینی به مصرف رسیده و یکی از عوامل مؤثر در تبلیغ آموزه های دینی به شمار می رود .
2.آنچه ایشان در مورد تربیت روحانیت بیان فرموده ناظر به این جهت است که روحانیت باید در خدمت دین قرار بگیرند نه دین در خدمت روحانیت و این حقیقتی است غیر قابل انکار و روحانیت در طول مبارزات علیه رژیم ستمشاهی و پس از آن در دوران دفاع مقدس نشان داد که همواره در مسیر ارزش های اسلامی گام برداشته نشان داد«در جریان دینی هم هر گاه واقعاً روحانیون و مؤمنین در خدمت دین قرار گرفتند ، آن وقت سرفرازی دین است ولی هر وقت دین در خدمت عمامه به سر و عرقچین به سر قرار گرفت ، ان منتهای بدبختی و ذلت و بیچارگی دین است .( یادداشت های استاد مطهری ، ج10، ص 255)
3.در مورد بودجه روحانیت باید اشاره کنیم که بودجه روحانیت امروز صرف تبلیغ و ترویج مبانی دینی می گردد و حجم و گستردگی فعالیت حوزه و روحانیت پس از پیروزی انقلاب اسلامی با پیش از انقلاب اسلامی و دورانی که مد نظر شهید مطهری است به هیچ وجه قابل مقایسه نیست و امروز به برکت انقلاب اسلامی و فعالیت روحانیون در اقصی نقاط کشور شاهد گسترش تبلیغ مبانی دینی هستیم و انصافاً هزینه هایی که در این بخش به مصرف می شود نسبت به حجم کار و گستردگی آن ، کم است .
4.از انتشار یادداشت های استاد شهید مطهری در این زمینه نباید چنین برداشت شود که مطالبی که ایشان مطرح نموده اند ناظر به وضعیت کنونی روحانیت است و باید به زمان آن توجه شود .کسانی که انتقاداتی نسبت به انتشار این یادداشت ها دارند نیز با این دغدغه مخالف انتشار آنها هستند . از این رو شایسته است برای جلوگیری از هر گونه سوء برداشت یا سوء استفاده بدخواهان نظام و روحانیت در انتشار آن توضیح لازم داشته شود .