درمان سوءظن

پاسخ: آیه 12 سوره مبارکه حجرات در خطابی نسبت به مؤمنان فرموده « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ؛ اى کسانى که ایمان آورده اید! از بسیارى از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضى از گمانها گناه است».همان طور که ملاحظه می شود محور بحث آیه مطلق ظن و گمان است که در مقابل علم و یقین قرار دارد. بنابر این، آنچه از آیه مذکور و آیاتی مانند آیه 36 سوره یونس و آیه 28 سوره النجم که فرموده:«إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً؛ ظن و گمان هرگز انسان را از حقّ بى نیاز نمى کند!»، فهمیده می شود این است که ظن و گمان در جامعه ایمانی و در روابط بین مؤمنین و مسلمین و جایگاه چندانی ندارد، و خداوند از ما در درجه اول علم و یقین خواسته نه ظن و گمان را، لذا فرمود: «از بسیارى از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضى از گمانها گناه است».پس ظن و گمان با علم و یقین فرق دارد. لذا می بینیم که قرآن فرموده ضمن بی ارزش شمردن ظن، از سوء ظن هم بر حذر داشته است. سوء ظن مربوط به گمان بد داشتن به مومن است و شامل مواردی که انسان یقین دارد، کسی دروغ گو یا خطاکار است نمی شود. وقتی شما می دانید شخصی دروغ می گوید، در این مورد گمان ندارید تا دچار بدگمانی باشید. بد گمانی مربوط به جایی است که شما نمی دانید کسی خطاکار است و به طور مثال در اثر حس بدبینی افراطی، نسبت به مومن بدون دلیل دچار سوء ظن می شوید که شرعا و اخلاقا حرام است.
سوء ظن داراى چند قسم است و هر یک حکم خاص خود را دارد:
1- شخصى به مسلمانى سوء ظن دارد و بر مبناى این سوء ظن ترتیب اثر مى دهد و آن را در رفتار و یا گفتار خود آشکار مى کند. این قسم از سوء ظن قطعا حرام است و مورد اتفاق فقها است.
2- نسبت به مسلمانى، گمان بدى به ذهن انسان خطور کند (بدون اختیار و ناخودآگاه) و خود شخص از این حالت ناراحت بوده و ابدا این گمان را در رفتار و گفتار خود نشان ندهد، بلکه در صدد رفع آن برآید. این قسم از سوء ظن قطعا حرام نیست، چون چنین حالت و خطورى براى ذهن غیراختیارى است و نهى کردن از امر غیراختیارى قبیح است، (المیزان، ذیل آیه 12، سوره حجرات).
3- انسان نسبت به مسلمانى گمان بدى ببرد و به این امر عقیده داشته باشد. هم چنین بدون یقین حکم به بدى او کند و از این حالت ناراحت هم نباشد؛ اما این حالت را در رفتار و گفتار خود بروز ندهد و تنها قلبا از او متنفّر باشد. این قسم از سوء ظن مورد بحث است؛ برخى مثل شهید ثانى و مرحوم مجلسى(ره) این قسم را حرام مى دانند و سوء ظن را به همین قسم معنا مى کنند ، (مرآه العقول، ج 11، ص 16). به نظر این قول دقیق تر و موارد بسیاری دارد و شامل قید «بسیاری از گمانها بپرهیزید» می شود، چرا که سوء ظن اگر از مرحله عقیده فراتر رود و در گفتار ظاهر شود، غیبت یا تهمت بوده و این گناه جداگانه اى غیر از سوء ظن خواهد بود و اگر در رفتار ظاهر شود، ایذاء مسلمان بوده و گناه دیگرى محسوب خواهد شد.