ایوان طلا امام رضا (ع)

آستان قدس دارای 5 صحن است: صحن عتیق (انقلاب اسلامی) صحن جدید (آزادی) صحن موزه (امام) صحن جمهوری اسلامی و صحن قدس

نمایی از صحن عتیق (انقلاب فعلی)،
در شمال حرم واقع است. طول آن 38/104، و عرض آن 52/64 متر است. در پیرامون صحن تعدادی حجره در دو طبقه بنا شده است. 4 ایوان، در 4 سمت صحن، این حجره‌ها را از یکدیگر جدا می‌کند:
ایوان جنوبی یا ایوان طلا، از بناهای امیرعلی شیر در قرن 9ق/15م است. چون سطح ایوان را نادرشاه طلاکاری کرده است، به ایوان نادری معروف است. طول ایوان 70/14 و عرض آن 80/7 و ارتفاع آن 4/21 متر است. ازاره ایوان به ارتفاع 2 متر سنگ مرمر رنگارنگ است. روی ازاره احادیثی در فضیلت زیارت حرم به خط نستعلیق نوشته شده است. از ازاره تا سقف با خشتهای مطلّا زینت شده است. در این ایوان 4 در طلایی وجود دارد. در ضلع شرقی به توحید خانه، و در ضلع غربی به کفشداری بزرگ باز می‌شود. درِ سوم در زاویه جنوب غربی است که به راهرو سقاخانه سابق و از آنجا به دارالسیاده راه دارد. چهارمین در، زاویه جنوب شرقی را به محلی که سابقاً قرآن خانه بود متصل می‌سازد. در ضلع جنوبی ایوان، طاقی مانند محراب وجود دارد که بر روی خشتهای مطلای آن قصیده‌ای به فارسی از «‌ندیم‌» به خط نستعلیق محمدعلی بن سلیمان رضوی نوشته شده که بیانگر طلاکاری و مرمّت ایوان به دستور نادرشاه است.
ایوان شمالی یا ایوان عباسی. طول این ایوان 80/14 و عرض آن 20/8 و ارتفاع آن 50/22 متر است. این ایوان ساخته شاه عباس اول است و در روزگار شاه عباس دوم مرمت شده است. کف ایوان با سنگ خَلَج فرش شده و ازارة آن سنگ تیره است. از روی ازاره به سمت بالا تا سقف، کاشی کاری است و بیشتر آن معرَّق است. در پشت این ایوان، به سمت شمال، صفّه بزرگی هست مانند محراب که با کاشیهای معرق زینت داده شده است. 4 غرقه فوقانی این ایوان نیز کاشی کاری است. در پیرامون صفه بزرگ، به خط ثلثِ محمدرضا امامی، در 1059ق/1649م، «‌بسمله و صلوات‌» نوشته شده است. در پیشانی این ایوان به خط ثلث زردرنگ، اثر محمدرضا امامی دارای همان تاریخ، نام شاه عباس دوم که امر به مرمت ایوان داده بود، آمده است.
ایوان غربی. این ایوان و ایوان شرقی ساخته شاه عباس اول است. طول ایوان 10/24 و عرض آن 9/6 متر است. یک بار در ایام شاه عباس دوم و بار دیگر در روزگار ناصرالدین شاه مرمت شده است. کف ایوان از سنگ خلج و ازاره آن سنگ تیره است. از بالای ازاره تا سقف با کاشیهای معرق پوشانده شده است. در 3 سوی داخلی ایوان، کتیبه‌ای به خط ثلث سفیدرنگ، شامل چند حدیث به خط علیرضا عباسی نصب شده است. در پیشانی آن هم به خط ثلث زردرنگ بر زمینه لاجوردی آیه الکرسی نوشته شده است.
ایوان و سردر شرقی. بر بالای آن نقاره خانه واقع است. طول ایوان 20/18، عرض آن 80/7 و ارتفاع آن 26 متر است. کف ایوان از سنگ خلج و ازاره‌اش از سنگ تیره است. از روی ازاره تا سقف کاشی کاری است. داخل ایوان بالای در ورودی حرم، غرفه‌ای است که داخل آن با کاشیهای معرق پوشیده شده و کتیبه‌ای به خط ثلث سفیدرنگ در آن هست که حدیثی از امام صادق(ع) بر آن نوشته شده است. پیرامون سردر خارجی ایوان به خط ثلث سفیدرنگ سوره «‌المُزَّمِّل » کتیبه شده و بر پیشانی آن آیة «‌نور‌» به خط زردرنگ نوشته شده است.
صحن جدید (آزادی)
نمای ایوان طلای ناصری، گلدسته طلا، سقاخانه و قسمتی از صحن جدید (آزادی فعلی) تاریخ عکس:1300ق
صحن جدید (آزادی)، در شرق حرم واقع است. طول این صحن 50/81 و عرض آن 51 متر است. پیرامون صحن 56 غرفه در پایین و همین تعداد غرفه در بالا ساخته شده است. در پشت بیشتر غرفه‌ها، اطاقهای کوچک و بزرگ واقع است. به تصریح کتیبه بالای سردرِ ایوان شرقی و کتیبة سردرِ ایوان جنوبی این صحن، بنای آن را در ایام فتحعلی شاه و کاشی کاری آن در روزگار محمدشاه انجام گرفته است. ازاره صحن به ارتفاع 44/1 متر از سنگ مرمر تیره، و بالای ازاره روی تمام دیوارها و پایه‌ها و سردرها، با کاشی رنگارنگ آرایش یافته است. در وسط صحن به جای سقاخانه‌ای که برچیده شده، حوضی بزرگ بنا گردیده است که سنگاب یکپارچه سقاخانه مزبور را میان آن می‌توان دید. در 4 سوی صحن، 4 ایوان بزرگ وجود دارد.
ایوان و سردر طلای ناصری (غربی)، طول این ایوان 30/15، عرض آن 25/7 و ارتفاع آن 10/20 متر است. این ایوان به وسیله دری طلایی و یک راهروِ کوچک و یک در طلایی دیگر به دارالسّعاده و از آنجا به حرم مطهر می‌پیوندد. کف ایوان و ازاره آن تا ارتفاع 2 متر از سنگ مرمر پوشیده شده است. ایوان دارای 4 غرفه فوقانی است که بدنه آنها از خشت مطلّاست.
ایوان شرقی، طول این ایوان 80/15، عرض آن 10/7 و ارتفاع آن 10/20 متر است. کف ایوان با سنگ خلج فرش شده و ازاره آن از سنگ مرمر تیره است. از روی ازاره تا زیر سقفِ مقرنس کاری شده، با کاشی زینت یافته است. پیرامون ایوان، کتیبه‌ای به خط سفیدرنگ بر کاشی لاجوردی است حاوی سوره‌های «‌القیامهوَالْعَصْر ». بر پیشانی ایوان به خط ثلث زردرنگ، تاریخ تزیین صحن و ایوان توسط محمدشاه در 1263ق/1847م نوشته شده است.
ایوان جنوبی، طول این ایوان 30/18، عرض آن 30/7 و ارتفاع آن 20 متر است. سابقاً پشت این ایوان آشپزخانة خدمه آستانه قرار داشت که آن را خراب کردند و به عمارت و صحن امام خمینی (موزه سابق) ضمیمه کردند. اکنون این ایوان از صحن جدید به صحن امام راه دارد. کف ایوان، سنگ خلج و ازاره آن سنگ مرمر تیره است. از روی ازاره به بالا تا زیر سقف، کاشی کاری است.
ایوان شمالی، طول این ایوان 20/17، عرض آن 19/7 و ارتفاع آن 20 متر است. کف ایوان سنگ خلج و ازاره آن سنگ مرمر تیره است. از بالای ازاره تا زیر سقف، مزین به مقرنس، با کاشی آرایش یافته است. این ایوان در داخل صحن بر پیشانی سردر، کتیبه‌ای دارد به خط ثلث زردرنگ بر کاشی لاجوردی که تاریخ تزیین و وقف آن توسط مُوتمِن المُلک در روزگار ناصرالدین شاه درج شده است. کتیبه گرداگرد ایوان به خط ثلث و به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی، حاوی آیاتی از قرآن مجید است.
صحن امام خمینی
صحن امام خمینی در جنوب در جنوب صحن جدید و جنوب شرقی حرم مطهر، تعدادی دکان‌های کهنه و فرسوده و مدرسه نیمه ویرانی به نام مدرسه پایین پا یا مدرسه سعدالدین واقع بود. در 1316ش این بناها به اضافه چند خانه و بنای کهنه دیگر که آستانه خریداری کرد، برچیده شد و به جای آن صحنی دیگر و ساختمانهایی برای موزه و کتابخانه بنا گردید. این ساختمان 8 سال به درازا کشید و در 1324ش افتتاح شد. در 1353ش این ساختمانها (موزه، و خزانه و کتابخانه) کاملاً برچیده شد و 000‘1 متر مربع زیربنای آن به محوطه صحن افزوده گشت و صحن موزه با وسعت 000‘10 مترمربع پدید آمد. همه صحن به ضخامت 15 سانتیمتر بتون ریزی و سنگ فرش شده و آب نمای بزرگی به ابعاد 10/44×40/13 متر از سنگ مرمر در وسط آن احداث شده است. این صحن از سوی شمال، با سردری بلند و زیبا که از مقرنس‌های باارزش پوشیده شده است، به صحن نو می‌پیوندد. در سوی شرق صحن، ساختمان جدید و زیبای موزه، کتابخانه و خزانه که با معماری سنتی اسلامی بنا شده واقع است. از سوی غرب، با سردر بلند و زیبای دیگری به ایوان شرقی مسجد گوهرشاد می‌پیوندد. سراسر ضلع شمالی و غربی این صحن با طاقنماهای کاشی کاری دو طبقه تزیین شده است. ضلع جنوبی با نرده‌های فلزی و درهایی به خیابان مدوّر عریضی که همه بناهای آستان قدس را در برمی‌گیرد، می‌پیوندد.
صحن جمهوری اسلامی
نقشه حرم
بنای صحن جمهوری اسلامی در 1360ش، در زمینی به وسعت 000‘25 مترمربع، میان بست بالا و مسجد گوهرشاد، جایی که فضای باز و آب نما بود، آغاز شد. این صحن از طریق مدرسه بالاسر مبارک به رواق دارالسّیاده و از آنجا به حرم مطهر شده است.
صحن قدس
صحن قدس: فضای جلو صحن امام و مسجد گوهرشاد و ساختمان‌های فلکه خارجی و فلکه داخلی، روی هم صحن قدس را تشکیل می دهد.
رواق‌ها
در آستان قدس، 15 رواق به شرح زیر وجود دارد:
دارالحِفّاظ: این بنا در جنوب حرم واقع است و از بناهای گوهرشاد است. طول رواق 18، عرض آن 65/8 و ارتفاع آن تا زیر سقف 8/12 و تا پشت سقف 46/14 متر است. دارالحفاظ دارای 7 صفه است. 4 صفه آن دارای درهایی است که به حرم مطهر، رواق اُپَکْ میرزا، دارالسیاده و راهرو کفشداری مسجد گوهرشاد باز می‌شوند. ازاره دور دارالحفاظ به ارتفاع 70/1 متر، سنگهای منبت کاری بسیار ظریف و زیباست. بالای ازاره بر روی سنگ اشعاری از قاآنی کتیبه شده است.
دارُالسّیاده: این بنا در غرب مسجد بالاسر حرم واقع شده و از بناهای گوهرشاد است و از بزرگترین رواقهای حرم به شمار می‌رود. طول رواق 86/31 متر است و عرض آن که از 3 بخش متفاوت تشکیل می‌شود دارای این ابعاد است: عرض بخش میانی که بزرگتر است 30/19 متر و عرض بخشهای طرفین 76/7 متر است. ارتفاع رواق از کف تا زیر طاق 87/20 متر است. از دارالسیاده چند در به ایوان شمالی مسجد گوهرشاد، راهرو معروف به سقاخانه، و از آنجا به ایوان طلای نادری و دارالحفاظ باز می‌شود. در اوایل روزگار صفویان که زلزله‌ای در مشهد رخ داد، دارالسیاده نیز مانند گنبد حرم دچار آسیب گشت، سپس به فرمان شاه طهماسب به مرمت آن پرداختند. بر بالای دری که میان دارالحفاظ و دارالسیاده است، اشعاری به خط نستعلیق نوشته شده که حاکی از ترمیم رواق و تاریخ آن است. ازاره دارالسیاده به ارتفاع 80/1 متر از کاشی معرّق است.
دارُالسَّعاده: این بنا در شرق رواقهای آستان قدس، میان ایوان طلای صحن جدید و رواق حاتم خانی قرار دارد. طول رواق 90/14، عرض آن 80/13 و ارتفاع آن 80/14 متر است. این رواق از ساخته‌های اللهیارخان آصف الدوله قاجار است و توسط علی اصغرخان اتابک آیینه کاری شده است. ازاره رواق به ارتفاع 40/1 متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره، بر روی سنگ مرمر به عرض 40 سانتیمتر، قصیده‌ای از صبوری مشهدی به خط نستعلیق کتیبه شده است. از بالای کتیبه تا سقف، آیینه کاری است.
دارُالصِّیافَه: رواقی است میان صحن جدید و رواق (گنبد) الله وردی خان. طول آن 5/15، عرض آن 25/9 و ارتفاع آن 5/15 متر است. کف این رواق از سنگ مرمر و ازاره آن به ارتفاع 50/1 متر از سنگ منبت است. بالای ازاره، کتیبه‌ای به عرض 40 سانتیمتر دیده می‌شود که سوره «‌الانسان » و «‌آیه الکرسی‌» به خط ثلث بر آن نقش بسته است و بالاتر از کتیبه، آیینه کاری شده است.
دارُالذِّکْر: محل سابق مدرسه علی نقی میرزا است که در 1342-1344ش نوسازی و مسقف شده و به دارالذکر موسوم گردیده است. طول رواق 72/15، عرض آن 19/12 و ارتفاع آن 9 متر است. کف دارالذکر با مرمر سبزرنگ و ازاره‌اش تا ارتفاع 50/1 متر از مرمر سفید است. از بالای ازاره تا زیر سقف، آراسته به معرق و سقف آن گچ بری و مقرنس کاری است.
دارُالسُّرُور: این رواق در جنوب دارالسعاده و شمال دارالذکر قرار دارد. رواق مزبور سابقاً آبدارخانه و بعداً دفتر امور داخلی آستان قدس بود که در 1334-1338ش به رواق بزرگی تبدیل شد و نامِ دارالسرور گرفت. طول رواق 80/24، عرض آن 82/4 و ارتفاع آن 75/4 متر است. کف این رواق و ازاره آن تا ارتفاع 46/1 متر از سنگ مرمر و از بالای ازاره تا زیر سقف آینه کاری است.
دارُالعِزَّ: این رواق سابقاً کشیک خانه خادمان آستان قدس بود و در 1342-1344ش پس از تعمیر و تزیین به رواق تبدیل شد. طول رواق 6/11، عرض آن 12/3 و ارتفاع آن 35/4 متر است. کف دارالعزه و ازاره آن تا ارتفاع 48/1 متر سنگ مرمر است و از آنجا تا زیر سقف آراسته به کاشی و سراسر سقف آینه کاری است. این رواق از شمال به دارالسرور و از شرق با 3 در به دارالذکر، و از غرب به دارالسّلام می‌پیوندد.
دارُالسَّلام: این بنا در اصل ساختمانی دو طبقه و از بناهای گوهرشاد بود که تحویل خانه نام داشت و از آن به عنوان انبار فرش و آسایشگاه استفاده می‌شد. این محل در 1334-1338ش پس از تعمیر و تزیین، به رواق (گنبد) اپک میرزا متصل گردید و رواق دارالسلام پدید آمد. سپس در 1346ش آن را به راهرو کشیک خانه سابق پیوند دادند و رواقی بزرگتر به طول 20، عرض 10 و ارتفاع 5/9 متر پدید آوردند. دارالسلام دارای 3 در است که به شبستان مسجد گوهرشاد و دارالحفاظ و دارالعز گشوده می‌شود.
دارُالشُّکر: این بنا پیش از این قرآن خانه (کتابخانه اسبق) آستانه بود. سپس با پیوستن آن به بخشی از راهروِ مسجد بالاسر و بخشی از راهروی که از این مسجد به توحیدخانه می‌رفت، به یک رواق تبدیل شد. دارالشکر رواقی مربع شکل به طول هر ضلع 50/6 و ارتفاع 50/9 متر است. کف رواق و ازاره‌اش تا ارتفاع 70/1 متر از سنگ مرمر است. از ازاره به بالا، و نیز سراسر سقف آیینه کاری بود که اخیراً به جای آنها کاشی نصب کرده‌اند.
دارُالفَیض: این بنا رواقی است متشکل از رواقهای مسجد ریاض و صفه شاه طهماسب که در 1347ش پس از تعمیر و تعریض به دارالفیض موسوم شد. طول رواق 85/15، عرض آن 90/5 و ارتفاع آن 50/9 متر است. کف رواق و ازاره آن به ارتفاع 67/1 متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره کتیبه‌ای است از مرمر به عرض 33 سانتیمتر که اشعاری از قاآنی به خط نستعلیق بر آن نوشته شده است. از روی کتیبه تا سقفِ مقرنس، با کاشیهای معرق زینت شده است.
توحیدخانه: رواقی است در شمال حرم بین رواق پشت سر مبارک و صحن عتیق. طول رواق 60/8، عرض آن 35/7 و ارتفاع آن 15 متر است. کف رواق و ازارة آن به ارتفاع 60/1 متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره کتیبه‌ای است به عرض 50 سانتیمتر که نام 12 امام(ع) به خط ثلث بر آن نوشته شده است. از بالای کتیبه تا سقف آیینه کاری است. توحیدخانه از شرق، دری به سوی رواق الله وردی خان و از غرب دری دیگر به سوی ایوان طلای صحن جدید دارد.
رواق (گنبد) حاتم خانی: این بنا ساخته حاتم بیک اُردوبادی از امیران صفوی است که در حدود 1010ق/1601م بنا شده است. این رواق در شرق حرم واقع است و از در طلایی پایی پای مبارک به حرم راه دارد. این بنا از شرق به وسیله صفة بزرگ و مرتفعی به دارالسعاده می‌پیوندد. در شمال آن نیز صفه‌ای است که به رواق الله وردی خان راه دارد و از جنوب به کشیک خانه متصل می‌شود. طول رواق 50/13، عرض آن 30/7 و ارتفاع آن 60/11 متر است. کف رواق و ازاره آن به ارتفاع 50/1 از سنگ خلج و منبت است. در بالای ازاره کتیبه‌ای است به عرض 40 سانتیمتر از سنگ که بر ان قصیده‌ای حک شده است. از بالای کتیبه تا سقف، یا کاشیهای معرق پوشانده شده است. در 1346ش، از ضلع جنوبی این رواق، راهی دیگر به دارالسعاده گشوده‌اند.
رواق (گنبد) الله وردی خان: این رواق 8 ضلعی، ساخته الله وردی از امیران دولت صفوی است که در شرق توحیدخانه و شمال شرقی گنبد حاتم خانی واقع است. ارتفاع کف رواق تا سقف گنبد 19/16 متر است. کف رواق و ازاره آن به ارتفاع 90/1 متر از سنگ مرمر پوشانده شده و از بالای ازاره تا سقف و خود سقف با کاشی معرق آرایش یافته است. در 8 پهلوی این رواق، 8 صفه و بر بالای هریک از آنها صفه‌ای کوچکتر واقع است. صفه‌های پایین به صحن عتیق، توحیدخانه، رواق حاتم خانی و دارالسعاده می‌پیوندند.
رواق دارالولایه: این رواق با زیربنایی برابر با 2305 مـ 2، همچون بناهای دیگری که ساختمان آن در سالهای اخیر آغاز شده، هم اکنون (1367ش) در حال احداث است و از غرب به صحن جمهوری اسلامی و از شرق توسط رواقهای دیگر به حرم مطهر خواهد پیوست.
مسجد بالاسر مبارک: این مسجد متصل به حرم است و میان آن و دارالسعاده قرار دارد. بانی مسجد، ابوالحسن عراقی (د 429ق/1038م)، دبیر غزنویان بوده است. کف مسجد با ازاره آن به ارتفاع 90/0 متر از سنگ مرمر است. از بالای ازاره تا ارتفاع 70/1 متری با کاشیهای معرق 6 و 8 ضلعی، تزیین گردیده است. روی دیوارها و سقف مسجد در عهد ناصری آیینه کاری شده یود که در 1344ش آن را با کاشی معرق آراستند. بر دیوارهای اطراف مسجد کتیبه‌ای است به خط ثلث که آیاتی از قرآن مجید بر آن نوشته شده است. در محرابی که در کنار صفه متصل به حرم و در شرق مسجد واقع است نیز چند کتیبه هست که آیات و احادیثی بر آن نوشته شده است.
برگرفته از پایگاه ویکی شیعه