آداب تلاوت قرآن
براى تلاوت قرآن، آداب خاصّى هست که به بعضى از آنها با استفاده از آیات و روایات اشاره مى شود:
۱. شخص در حال طهارت و با وضو به تلاوت بپردازد.
۲. در حالى که مسواک کرده است، قرآن را تلاوت کند.
۳. با صوت زیبا تلاوت کند.
۴. با جَهر متوسّط بخواند؛ نه با صداى آهسته باشد و نه با صداى بسیار بلند.
۵. در حال تلاوت، با اَدَب و طمأنینه و رو به قبله باشد؛ چه نشسته و چه ایستاده و اگر نشسته مى خواند، تکیه نکند.
۶. از روى «مصحف» تلاوت کند که نگاه در آن و تلاوت از روى آن، حساب خاصّى دارد و در روایات، روى این موضوع تأکید فراوانى شده است.
براى تلاوت قرآن، آداب خاصّى هست که به بعضى از آنها با استفاده از آیات و روایات اشاره مى شود:
1. شخص در حال طهارت و با وضو به تلاوت بپردازد.
2. در حالى که مسواک کرده است، قرآن را تلاوت کند.
3. با صوت زیبا تلاوت کند.
4. با جَهر متوسّط بخواند؛ نه با صداى آهسته باشد و نه با صداى بسیار بلند.
5. در حال تلاوت، با اَدَب و طمأنینه و رو به قبله باشد؛ چه نشسته و چه ایستاده و اگر نشسته مى خواند، تکیه نکند.
6. از روى «مصحف» تلاوت کند که نگاه در آن و تلاوت از روى آن، حساب خاصّى دارد و در روایات، روى این موضوع تأکید فراوانى شده است.
در روایتى از رسول اکرم صلى الله علیه و آله نقل شده است: «لیس شى ء أشدّ على الشّیطان من القرائة فى المصحف نظراً»[1]؛ «چیزى براى شیطان سخت تر و کوبنده تر از تلاوت قرآن نیست، آن هم از روى مصحف و با نگاه کردن در آن».
7. قبل از شروع بگوید: «أستعیذ باللّه السّمیع العلیم من الشّیطان الرّجیم»؛ یعنى، به خداوند شنوا و دانا از شیطان رانده شده پناه مى برم و یا بگوید: «أعوذ باللّه السّمیع العلیم من الشّیطان الرّجیم» و بعد بگوید: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم». سپس تلاوت را شروع کند، تا با عنایت خداى متعال، از دخالت هاى شیطانى در نفس خود محفوظ بماند.
قرآن مى فرماید: «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ»[2] ؛ «وقتى قرآن را تلاوت مى کنى، پناه ببر به خداى متعال از شیطان مطرود. البته شیطان را بر آنانى که ایمان آورده و به پروردگارشان توکل مى کنند، تسلّط و سیطره اى نیست».
8. ترتیل را مراعات کند. آن چنان تند نخواند که حروف، کلمات، وقف ها و فاصله ها به خوبى ادا نشود و نیز فاصله زیاد و غیر صحیح در میان حروف و کلمات ندهد؛ به صورتى که حروف و کلمات جدا از هم و غیر مرتبط باشد. در مجموع، باید حروف و کلمات را خوب، روشن و در عین حال، متّصل و مرتبط به هم ادا کند و وقف هاى آیات را هم مراعات نماید. قرآن، خطاب به رسول اکرم صلى الله علیه و آله مى فرماید: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً»[3] ؛ «و قرآن را با ترتیل مناسب آن بخوان».
آن حضرت در توضیح و تفسیر این آیه فرمود: «بیّنه تبیاناً و لاتنثره نثر الرّمل، و لا تهذّه هذا الشعر، قفوا عند عجائبه، و حرّکوا به القلوب، و لا یکون همّ أحدکم آخر السّورة»[4]؛ «قرآن را روشن تلاوت کن و حروف و کلمات آن را جدا از هم و پراکنده مساز؛ مانند پراکنده ساختن دانه هاى ریگ از یکدیگر، و آن را سریع و تند تلاوت نکن، همانند تند خواندن شعر. وقتى به عجایب قرآن رسیدید، توقف کنید و به تدبّر و تأمّل بپردازید و با تلاوت آن، دل ها را به حرکت آورید و با شتاب و بى تأمّل نخوانید؛ به صورتى که بخواهید زود به آخر سوره برسید».
9. به هنگام تلاوت قرآن، به چیز دیگرى فکر نکند و متوجه آیات آن باشد.
10. در آیات قرآن تدّبر بکند که در این صورت، از انوار، حقایق، معارف و اسرار آن به اندازه خود بهره مند خواهد شد.
تلاوتى که در آن تدبّر نباشد، آن چنان که بایسته است، فایده اى نخواهد داشت. البته این بدان معنا نیست که اگر کسى اهل تدبّر نباشد و یا معانى آیات را ـ حتّى در حدّ ترجمه ـ نداند، از تلاوت قرآن نتیجه اى نخواهد برد! چنین کسى هم با مراعات قسمتى از آداب تلاوت، بهره خود را خواهد برد.
11. حقّ آیات را مراعات کند؛ به این معنا که به هنگام تلاوت قرآن، وقتى از رحمت و فردوس یاد مى شود، خود را از آن محروم نبیند و از بهشت قُرب خود را دور نسازد. و وقتى به آیات عذاب و آتش و غضب مى رسد، بترسد و به خداى متعال پناه ببرد که از اهل دوزخ و آتش نباشد و مشمول سخط و غضب نگردد و از او بخواهد که وى را از نجات یافتگان قرار دهد. وقتى به آیات تکبیر، تعظیم، تسبیح و تحمید مى رسد، خدا را به اینها یاد کند. هنگامى که به آیات استغفار و طلب عفو و بخشش مى رسد، طلب آمرزش و مغفرت کند. آنجایى که به ذکر صالحان مى رسد، از خدا بخواهد او را نیز از آنان و در جمع ایشان قرار دهد و آن گاه که به ذکر گمراهان و غافلان مى رسد، از خدا بخواهد که او را از ورود به جمع آنان حفظ کند.
امام صادق علیه السلام فرمود: «اذا مررت بآیة فیها ذکر الجنّة فاسأل اللّه الجنّة، و اذا مررت بآیة فیها ذکر النّار فتعوّذ باللّه من النّار»[5]؛ «به هنگام تلاوت قرآن، وقتى به آیه اى رسیدى که در آن ذکر بهشت شده است، از خدا بهشت را بخواه و وقتى به آیه اى رسیدى که در آن ذکر آتش به میان آمده است، به خدا پناه ببر از آتش».
سالکان و قاریان، هر چه مى توانند، در تلاوت قرآن و مراعات آداب آن کاملاً جدّیّت داشته باشند و این امر را مهم بشمارند و بدانند که هر چه در تلاوت قرآن بکوشند و با آن انس یابند؛ به همان اندازه به «حقیقت نورى قرآن» نزدیک شده و در نتیجه «حقیقت نورى خود» را خواهند یافت. «حقیقت نورى انسان» از «حقیقت نورى قرآن» و مرتبه اى از مراتب آن است و این سرّ تنها براى اهل آن معلوم است و از نا اهل محجوب.
«حقیقت قرآن» تجلّیات حقّ است که در وراى این الفاظ و مفاهیم ظاهرى مى باشد و در کتاب مکنون و نزد حضرت محبوب است: «وَ إِنَّهُ فِى أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِىٌّ حَکِیمٌ»[6] و در عین حال، با همین الفاظ و مفاهیم ظاهر و جلوه گر در آنها است.
آن که از «حقیقت قرآن» دور مانده، از «حقیقت خود» دور گشته و از حضرت محبوب، محجوب.
اصرار بر تلاوت قرآن به زبان عربى، دلایل و حکمت هاى گوناگونى دارد؛ از جمله:
1. ایجاد زبانى مشترک در میان همه پیروان و فراهم سازى نوعى وحدت و پیوند جهانى، باعث تأکید بر قرائت و حفظ زبان عربى شده است.
2. روح و محتواى هر پیام و سخنى، در قالب زبان خاص خود، عمیق تر درک مى گردد تا زمانى که به زبان هاى دیگر برگردانده شود و قرآن ـ که داراى مضامین بسیار بلند و عالى ـ هرگز قابل ترجمه دقیق و کامل به هیچ زبانى نیست. همه ترجمه هاى قرآن، براى رسیدن به معارف بلند و درک زیبایى متن اصلى نارسا است. کافى است اندکى در مباحث مربوط به زبان شناسى، فن ترجمه و تئورى هاى مربوط به آن مطالعه کنید؛ آن گاه خواهید یافت که فرق بین قرآن و ترجمه هایش، همان فرق بین کتاب الهى و بشرى است.
3. قرآن علاوه بر محتواى مطالب، از لطافت ویژه و نکات ادبى برخوردار است که خود، بخشى از اعجاز قرآن است و در قالب هیچ ترجمه اى بیان شدنى نیست.[7]
4. تشویق و ترغیب بر استفاده از همان الفاظى که جبرئیل بر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نازل فرموده، یکى از شیوه هاى حفظ قرآن از تحریف است. وقتى مطلبى نزد همگان با یک قرائت معیّن ثابت شود، تحریف آن مشخص خواهد شد و لذا در تاریخ اسلام، وقایعى نقل شده که مسلمین حتى نسبت به جابه جایى یا حذف یک «واو»، حساسیت نشان داده اند.
بنا بر آنچه گفته شد، تلاش و همت ما، باید بر آن باشد که تلاوت قرآن را به زبان عربى پیگیرى کنیم و هر چه بیشتر با ترجمه آن آشنا شویم. حتى اگر کمتر بخوانیم؛ اما با توجّه به معنا و ترجمه تلاوت کنیم، بهره ما بیشتر خواهد بود و رفته رفته تسلّط ما بیشتر خواهد شد.
____________________
[1]. بحارالانوار، ج 92، ص 202.
[2]. نحل 16، آیه 98.
[3]. مزمل 73، آیه 3.
[4]. بحارالانوار، ج 92، ص 215.
[5]. بحارالانوار، ج 92، ص 216.
[6]. زخرف 43، آیه 4.
[7]. براى آگاهى بیشتر ر.ک: مجله بینات و مجله مترجم (ویژه نامه قرآن).
آداب تلاوت قرآن