وهابیت و نام مادر امام زمان(عج)
طرح شبهه:احسان الهى ظهیر، وهابى معاصر پاکستانى و همچنین غالب عواجى یکى دیگر از وهابىهاى معاصر، اختلاف در اسم مادر امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف را دلیل بر ضعف قضیه ولادت آن حضرت دانستهاند.احسان الهى ظهیر مىنویسد:اختلف فی اسم الجاریة التی قالوا انّها ولدته، فقال قائلهم: انّ اسمها نرجس، وقیل: اسمها صقیل أو صیقل، وقیل: حکیمة، وقیل غیر ذلک.در باره نام کنیزى که مىگویند او را به دنیا آورده است، اختلاف شده است؛ برخى گفتهاند که اسم او نرجس بوده، برخى دیگر صقیل، صیقل، حکیمه و… گفتهاند.الشیعة والتشیع، ص۲۷۲ ـ ۲۷۳.
غالب عواجی نیز همین مطلب را در کتاب فرق معاصرة، ج۱، ص۲۶۳، تکرار کرده است.
نقد و بررسی: این شبهه از آن دسته شبهاتى است که واقعا باید به هوش و ذکاوت طرح کننده آن آفرین گفت و او را به خاطر این کشف بزرگ تحسین کرد!!اگر این اختلافات جزئى بتواند اصل وجود افراد را زیر سؤال ببرد، اهل سنت براى اثبات وجود اشخاص زیادى دچار مشکل خواهند شد که در ادامه به برخى از آنها پرداخته خواهد شد.
نامها و القاب مادر امام زمان (عج):
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا بِمَدِینَةِ السَّلَامِ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ خَلِیلَانَ قَالَ: حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ غِیَاثِ بْنِ أَسِیدٍ قَالَ: وُلِدَ الْخَلَفُ الْمَهْدِیُّ علیه السلام یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَأُمُّهُ رَیْحَانَةُ وَیُقَالُ لَهَا نَرْجِسُ وَیُقَالُ صَقِیلُ وَیُقَالُ سَوْسَنُ إِلَّا أَنَّهُ قِیلَ لِسَبَبِ الْحَمْلِ صَقِیلُ….
غیاث بن اسید گفت حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف روز جمعه متولد شد، نام مادرش ریحانه بود به او نرجس گفته مىشد و بعضى گفته اند مادرش صیقل است و گفته اند که سوسن است؛ مگر این که برخى گفتهاند به خاطر فرزندى که باردار بوده، صقیل (نورانى، روشن و براق) نامگذارى شده است.
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفاى381هـ)، کمال الدین و تمام النعمة، ص432، تحقیق: علی اکبر الغفاری، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامی ( التابعة ) لجماعة المدرسین ـ قم، 1405هـ.
علامه مجلسى رضوان الله تعالى علیه در شرح جمله «قِیلَ لِسَبَبِ الْحَمْلِ صَقِیلُ» گفته است:
بیان قوله إلا أنه قیل لسبب الحمل أی إنما سمی صقیلا لما اعتراه من النور و الجلاء بسبب الحمل المنور یقال صقل السیف و غیره أی جلاه فهو صقیل و لا یبعد أن یکون تصحیف الجمال .
منظور از جمله: « لِسَبَبِ الْحَمْلِ صَقِیلُ؛ چون به آن حضرت باردار بود او را صیقل نامیدند» روشنى و نورى بوده که از آن بانو به دلیل حمل نور امامت ساطع مىشده است؛ همانطور وقتى مىگویند «فلانى شمشیر را صیقل داد» به علت درخشش آن است، بعید نیست که منظور از جمله وصف جمال آن بانو باشد.
المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج51، ص15، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء – بیروت – لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ – 1983م.
در برخى فرهنگ نامهها گفته شده است:
الصِّقَالَة. منسوب به جزیره سیسیل در ایتالیا این کلمه در زبان متداول رایج است.
مهیار، رضا (معاصر)، فرهنگ ابجدى، ص556، ماده صقل.
طبق این معنا شاید بتوان گفت که چون آن بانو از روم و شاید جزیره سیسیل آمده بوده، به او صقیل مىگفتهاند.
مناوى، از علماى برجسته اهل سنت، تصریح مىکند که اسم او نرجس بوده است:
وأما أمه فاسمها نرجس من أولاد الحواریین.
اما اسم مادر آن حضرت نرجس از فرزندان حواریین حضرت عیسى بوده است.
المناوی، محمد عبد الرؤوف بن علی بن زین العابدین (متوفاى 1031هـ)، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج 6 ص 277، ناشر: المکتبة التجاریة الکبری – مصر، الطبعة: الأولى، 1356هـ.
آیا مادر امام عصر (عج) حکیمه نام داشته است؟
حضرت حکیمه خاتون، عمه حضرت امام عسکرى علیه السلام در زمان ولادت امام عصر دایه آن حضرت بوده است؛ اما برخى در بین نامهاى مادر ایشان «حکیمه» را نیز اضافه کردهاند.
محمد بن طلحه شافعى، یکى از علماى اهل سنت در کتاب مطالب السؤول ادعا مىکند که برخى گفتهاند یکى از نامهاى مادر امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف حکیمه بوده است:
وأمه: أم ولد تسمى صقیل، وقیل: حکیمة، وقیل: غیر ذلک.
الشیخ کمال الدین محمد بن طلحة الشافعی (متوفاى652هـ)، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول (ع)، ص481، تحقیق ماجد ابن أحمد العطیة.
برخى از علماى شیعه نیز همین مطلب را به نقل از او در کتابهاى خود آوردهاند؛ از جمله مرحوم اربلى در کشف الغمه مىنویسد:
قال الشیخ کمال الدین بن طلحة رحمه الله الباب الثانی عشر فی أبی القاسم محمد الحجة بن الحسن الخالص… أمه أم ولد تسمى صیقل وقیل حکیمة وقیل غیر ذلک.
الإربلی، أبو الحسن علی بن عیسی بن أبی الفتح (متوفاى693هـ)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج3، ص333 ـ 234، ناشر: دار الأضواء ـ بیروت، الطبعة الثانیة، 1405هـ ـ 1985م.
سید هاشم بحرانى در غایة المرام، سید محسن امین در أعیان الشیعه و… همین مطلب را از محمد بن طلحه شافعى نقل کردهاند.
البحرانی الموسوی، أبو المکارم السید هاشم بن السید سلیمان بن السید إسماعیل (متوفاى1107هـ)، غایة المرام وحجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص والعام، ج7، ص135، تحقیق العلامة السید علی عاشور.
الامام السید محسن الأمین (متوفاى1371هـ)، أعیان الشیعة، تحقیق: حسن الأمین، ج2، ص64، ناشر: دار التعارف للمطبوعات ـ بیروت.
همان طور که ملاحظه شد، مصدر اصلى این نقل قول، کتاب مطالب السؤول محمد بن طلحه شافعى است و او هم براى این قول نه قائلى ذکر کرده و نه دلیلى آورده است؛ بنابراین ارزش استناد ندارد.
به احتمال فراوان او نام عمه امام عسکرى علیه السلام را که در زمان تولد امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف دایه آن حضرت بوده، در روایات ولادت دیده و بین نام مادر و دایه آن حضرت خلط کرده است.
نامهای متعدد زنان در صدر اسلام
اختلاف در اسم مادر امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف هرگز نمىتواند اصل ولادت آن حضرت را زیر سؤال ببرد؛ چرا که در گذشته، داشتن نامهاى متعدد در میان مردم کاملا مرسوم بوده است. برخى توسط پدر نامگذارى مىشدند؛ اما مادران اسم دیگرى را براى او انتخاب مىکردند؛ دختران وقتى ازدواج مىکردند؛ خانواده شوهر اسم جدیدى براى او انتخاب مىکردند؛ چنانچه تا امروز این مسأله در برخى از کشورهاى اسلامى مرسوم است. برخى از افراد علاوه بر نام، القاب متعددى داشتند که آیندگان به اشتباه این القاب را اسمهای متعدد آنها فرض کردهاند. مثلا حضرت زهرا سلام الله علیها، تنها دختر رسول خدا صلى الله علیه وآله از کسانى است که نامها و القاب متعددى داشته است؛ از جمله:
زهرا، فاطمه، صدیقه، مرضیه، راضیه، زکیه، طاهره، طیبه، مطهرة، ریحانه، محدثه، کامله، فاضله…
زنان دیگرى را نیز مىتوان در صدر اسلام پیدا کرد که نامهاى متعددى داشتهاند. ابن أثیر در اسد الغابه مىنویسد:
سُهَیمة امرأة رِفاعَةَ القُرَظی. وقد تقدم ذکرها فی رِفَاعَةَ، وفی عبد الرحمن بن الزبیر. وقیل: اسمها تمیمة، وقیل: عائشة.
سهمیه همسر رفاعه… برخى گفتهاند که اسم تمیمه و بعضى گفتهاند که عائشه بوده.
ابن أثیر الجزری، عز الدین بن الأثیر أبی الحسن علی بن محمد (متوفاى630هـ)، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 7 ص 171، تحقیق عادل أحمد الرفاعی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ – 1996 م.
و نیز مىنویسد:
فَاطِمَةُ بنتُ حَمزة بن عبد المطلب القُرَشیة الهَاشِمیة ابنة عم النبی. وقیل: اسمها أُمامة. وقیل: عُمارة. قاله أبو نعیم، وتکنى أُم الفضل.
فاطمه دختر حمزه بن عبد المطلب علیه السلام دختر عموى پیامبر، بعضى گفتهاند اسم او امامه بود و دیگر گفته که عماره بوده. این سخن را ابو نعیم گفته است.
ابن أثیر الجزری، عز الدین بن الأثیر أبی الحسن علی بن محمد (متوفاى630هـ)، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 7 ص 237، تحقیق عادل أحمد الرفاعی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ – 1996 م.
و همچنین در شرح حال أرقم بن أبى الأرقم مىنویسد:
الأرْقَم بن أبی الأرْقَم: واسم أبی الأرقم عبد مناف بن أسد بن عبد الله ابن عمر ابن مخزوم القرشی المخزومی، وأمه أمیمة بنت عبد الحارث، وقیل اسمها: تماضر بنت حُذَیْم من بنی سهم، وقیل اسمها: صفیة بنت الحارث بن خالد بن عمیر بن غُبْشَان الخزاعیة…
أرقم بن أبى الأرقم… نام مادرش امیمه دختر عبد الحارث بوده. برخى نام مادرش را تماضر بن حذیم، برخى دیگر صفیه بنت الحارث گفتهاند.
ابن أثیر الجزری، عز الدین بن الأثیر أبی الحسن علی بن محمد (متوفاى630هـ)، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 1 ص 94، تحقیق عادل أحمد الرفاعی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ – 1996 م.
اسم ابوبکر، و اسم مادر او چه بود؟
علماى اهل سنت در باره نام مادر ابوبکر و اسم خود او دچار اختلاف شدهاند، ابن أثیر جزرى در کتاب اسد الغابة در شرح حال ابوبکر مىنویسد:
وأُمه أُم الخَیْر سَلْمَى بنت صخر بن عامر بن کعب بن سعد بن تیم بن مرة، وهی ابنة عَمّ أبی قحافة، وقیل: اسمها: لیلى بنت صخر بن عامر. قاله محمد بن سعد، وقال غیره: اسمها سلمى بنت صخر بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تَیْم. وهذا لیس بشیءٍ؛ فإنها تکون ابنةَ أخیه، ولم تکن العربُ تنکح بنات الإخوة. والأول أصح….
وقد اختلف فی اسمه، فقیل: کان عبدَ الکعبة فسماه رسول الله صلى الله علیه وسلّم عبد الله. وقیل: إن أهله سموه عبد الله. ویقال له: عتیق أیضاً.
نام مادر ابوبکر ام الخیر دختر صخر بن عامر بن کعب که دختر عمه ابو قحافه مىشده بوده، برخى گفتهاند که اسم او لیلى بن صخر بوده، این مطلب را محمد بن سعد گفته، دیگران گفتهاند که اسم مادر ابوبکر سلمى دختر صخر دختر عامر بن عمر بوده؛ ولى این سخن بىارزشى است؛ چرا که او دختر برادر ابوقحافه بوده و در عرب رسم نبوده که کسى با دختر برادرش ازدواج کند، دیدگاه اول صحیحتر است.
و همچنین در باره نام خود ابوبکر اختلاف شده است؛ برخى گفتهاند که اسم او عبد الکعبه بوده؛ پس رسول خدا او را عبد الله نامید، برخى گفتهاند که خانوادهاش او را عبد الله نامیدند؛ و گفته شده که اسم او عتیق نیز بوده است.
ابن أثیر الجزری، عز الدین بن الأثیر أبی الحسن علی بن محمد (متوفاى630هـ)، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 3 ص 315، تحقیق عادل أحمد الرفاعی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ – 1996 م.
نکته جالب در گفته ابن أثیر این است که مىگوید: برخى گفتهاند مادر ابوبکر دختر عمویش بوده؛ یعنى ابوقحافه با دختر برادرش ازدواج کرده است؛ اما در ادامه این نظر را بىارزش دانسته و مىگوید که در عرب چنین چیزى نبوده است؛ ولى این گفته ابن اثیر قانع کننده نیست؛ چرا که ادعایى است بدون دلیل و بلکه دلیل بر خلاف آن وجود دارد.
طبرانى در معجم الکبیر مىنویسد:
1 حدثنا محمد بن عَمْرِو بن خَالِدٍ الْحَرَّانِیُّ حدثنی أبی ثنا بن لَهِیعَةَ عن أبی الأَسْوَدِ عن عُرْوَةَ قال أبو بَکْرٍ الصِّدِّیقُ اسْمُهُ عبد اللَّهِ بن عُثْمَانَ بن عَامِرِ بن عَمْرِو بن کَعْبِ بن سَعْدِ بن تَیْمِ بن مُرَّةَ شَهِدَ بَدْرًا مع رسول اللَّهِ صلى اللَّهُ علیه وسلم وَأُمُّ أبی بَکْرٍ رضی اللَّهُ عنه أُمُّ الْخَیْرِ سَلْمَى بنتُ صَخْرِ بن عَامِرِ بن عَمْرِو بن کَعْبِ بن سَعْدِ بن تَیْمِ بن مُرَّةَ بن کَعْبِ بن لُؤَیِّ بن غَالِبِ بن فِهْرِ بن مَالِکٍ.
از عروه نقل شده است که اسم ابوبکر، عبد الله بن عثمان بن عامر بن عمرو بود، در جنگ بدر به همراه رسول خدا (ص) حضور داشت، و مادرش سلمى بنت صخر بن عامر بن عمرو… نام داشت.
الطبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن أحمد بن أیوب (متوفاى360هـ)، المعجم الکبیر، ج 1 ص 51، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر: مکتبة الزهراء – الموصل، الطبعة: الثانیة، 1404هـ – 1983م.
طبرانى بعد از نقل این روایت مىگوید:
رواه الطبرانی وإسناده حسن.
این روایت را طبرانى نقل کرده و سند آن حسن است.
الهیثمی، ابوالحسن علی بن أبی بکر (متوفاى 807 هـ)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج 9 ص 40، ناشر: دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهرة، بیروت – 1407هـ.
پس طرفداران خلیفه براى اثبات این مطلب که مادر ابوبکر دختر عمویش نبوده، به دنبال دلیل بهتر و قانع کنندهترى باشند.
به هر حال طبق این نقل، مادر ابوبکر و خود او نامهاى متعددى داشتهاند؛ آیا بر این اساس مىتوان گفت که اصلا ابوبکر وجود خارجى نداشته؟
نام ابوهریره و نام پدرش چه بود؟
یکى از جالبترین و عجیبترین اختلاف در نامها، اختلاف در نام ابوهریره و نام پدر او است که شاید به بیش از سی نام براى خود او و نام پدرش ذکر کردهاند. ما به جهت اختصار فقط این مطلب را از کتاب تقریب التهذیب ابن حجر عسقلانى نقل مىکنیم:
أبو هریرة الدوسی الصحابی الجلیل حافظ الصحابة اختلف فی اسمه واسم أبیه قیل عبد الرحمن بن صخر وقیل بن غنم وقیل عبد الله بن عائذ وقیل بن عامر وقیل بن عمرو وقیل سکین بن ودمة بن هانئ وقیل بن مل وقیل بن صخر وقیل عامر بن عبد شمس وقیل بن عمیر وقیل یزید بن عشرقة وقیل عبد نهم وقیل عبد شمس وقیل غنم وقیل عبید بن غنم وقیل عمرو بن غنم وقیل بن عامر وقیل سعید بن الحارث هذا الذی وقفنا علیه من الاختلاف فی ذلک…
در باره نام ابوهریره و نام پدرش اختلاف شده است: 1. عبد الرحمن بن صخر؛ 2. عبد الرحمن بن غنم؛ 3. عبد الله بن عائذ؛ 4. عبد الله بن عامر؛ 5. عبد الله بن عمر؛ 6. سکین بن ودمة بن هانى؛ 7. سکین بن مل؛ 8. سکین بن صخر؛ 9. عامر بن عبد الشمس؛ 10. عامر بن عمیر؛ 11. یزید عشرقة؛ 12. یزید بن عبد نهم؛ 13. یزید بن عبد شمس؛ 14. یزید بن غنم؛ 15. عبید بن غنم؛ 16 عمرو بن غنم؛ 17. عمرو بن عامر؛ 18. سعید بن الحارث.
اینها اسمهایى بودند که بنده توانستم به آن دسترسى پیدا کنم.
العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، تقریب التهذیب، ج 1 ص680، رقم: 8426، تحقیق: محمد عوامة، ناشر: دار الرشید – سوریا، الطبعة: الأولى، 1406 – 1986.
و در دیگر کتاب خود مىنویسد:
وقد اختلف فی اسمه اختلافا کثیرا قال بن عبد البر لم یختلف فی اسم فی الجاهلیة والإسلام مثل ما اختلف فی اسمه اختلف فیه على عشرین قولا قلت وسرد بن الجوزی فی التلقیح منها ثمانیة عشر وقال النووی تبلغ أکثر من ثلاثین قولا قلت وقد جمعتها فی ترجمته فی تهذیب التهذیب فلم تبلغ ذلک ولکن کلام الشیخ محمول على الاختلاف فی اسمه وفی اسم أبیه معا.
در باره نام ابوهریره اختلاف شدیدى شده است؛ ابن عبد البر گفته: در زمان جاهلیت و بعد از اسلام در باره نام هیچ کسى به اندازه نام ابوهریره اختلاف نشده؛ تا جائى که در این باره بیش از بیست قول نقل شده است، ابن جوزى در کتاب التلقیح هیجده نام را شمرده است، نووى گفته: در باره نام او بیش از سى نظر وجود دارد. من مىگویم: من در شرح حال ابوهریره این نامها را جمع کردم؛ ولى به این حد نرسید؛ و لکن ممکن است که کلام نووى بر اختلاف در باره اسم خود او و اسم پدرش حمل کرد.
العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج 1 ص 51، تحقیق: محب الدین الخطیب، ناشر: دار المعرفة – بیروت.
البته اختلافات بسیارى دیگر نیز مىتوان لیست کرد؛ مثل نام ام المؤمنین ام حبیبه، ام المؤمنین ام سلمه و… که اختلاف در باره نام آنها در کتابهاى تاریخى و رجالى آمده است؛ ولى ما به جهت اختصار به همین اندازه اکتفا مىکنیم.
در نتیجه: نامهاى متعدد حضرت نرجس خاتون، هرگز نمىتواند اصل ولادت فرزند گرامى آن حضرت را خدشهدار کند و زیر سؤال ببرد، اگر فرضیه درست باشد، اهل سنت نمىتوانند اصل وجود ابوبکر را که هم در نام مادرش و هم در نام خودش اختلاف وجود دارد ثابت کنند. همین قاعده در باره ابوهریره و دیگران نیز صدق مىکند.
به نقل از موسسه تحقیقاتی ولی عصر عج
وهابیت و نام مادر امام زمان(عج)