سطوح و مراتب قرآن و بهرهمندان
امام صادق علیه السّلام در روایتی میفرمایند: «القرآن علی اربعة اشیاء: علی العبارة و الاشارة و اللطائف و الحقائق، فالعبارة للعوام و الاشارة للخواص و اللطائف للاولیاء و الحقائق للانبیاء»، لطفاً معنای آن را توضیح دهید.
حدیث شریف مذکور که از امام حسین و امام صادق علیهما السلام نقل شده است[ ر. ک: مصباح الشریعة، ترجمه مصطفوی، ص459- 461؛ بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج 89، ص20.]، به وجود سطوح و مراتب (ظاهری و باطنی) برای قرآن و تفاوت افراد در بهرهمندی از آن اشاره دارد.
میفرمایند: «خدای عز وجل معارف خود را در قرآن کریم بر چهار مرتبه و سطح بیان فرموده است: عبارات، اشارهها، لطایف و حقایق. عبارات آن برای فهم توده مردم است. اشاراتش برای خواص، لطایف آن برای اولیاء و حقایق آن برای انبیاء الهی(معصومین) است.»
قرآن چشمه جوشان معرفت است که همگان را سیراب می کند، و هر کس به اندازه سعه وجودی و مراتب صعودیش از آن بهره مند می گردد.
عموم مردم از عبارات ظاهری قرآن مجید استفاده کرده، و از قرائت و مفاهیم لغوی و تفسیرهای عرفی و ظاهری آنها بهره مند می شوند.
اشارات، مفاهیم التزامی و خصوصیات اضافه بر مفاهیم ظاهری است که به صورت گذرا در ضمن آیات به آنان اشاره شده است، مطالبی مانند اشارات علمی قرآن از این دست است که مخصوص افرادی است که از نظر دانش و نورانیت قلبی ممتاز میباشند.
لطائف، نکته های ظریف و مطالب دقیق است که تنها با نور باطن و بصیرت قلب قابل تشخیص هستند و این مخصوص اولیای حق و بندگان مقرّب خدا می باشد.
و اما حقائق که مطالب صد در صد محکم، ثابت و معارف یقینی است، مخصوص انبیاء (خبر داران معصوم علیهم السلام) است، که از همه چیز رسته و به خدا پیوسته اند.
این طبقهبندی معارف قرآنی در روایت شریف، به لحاظ محدوده افکار و وسعت دید است. افرادی که بینایی آنان در مادیات و جهان طبیعت محدود است، به جز الفاظ و مفاهیم طبیعی و محسوس، معانی دیگری درک نمیکنند. آنان که باریک بین و متفکر هستند با خواندن قرآن می توانند از آن مفاهیم طبیعی به یاری تفکر و تدبر، اشارات و نتایجی بگیرند و چون محیط بینایی وسیعتر شد، و از جهان ماورای ماده فراتر رفت، خواهد توانست مفاهیم دقیق، معانی لطیف و رقیقتر از ماده را درک کرده، و از مطالب مربوط به این قسمت که در قرآن مجید است، استفاده کند. و در صورتی که بینایی به حد کامل رسید و چشم قلب صاف بود شاهد حقائق اشیاء و مدرِک معارف عظمی از عالم ماوراء طبیعت خواهد شد.[ جهت اطلاع بیشتر ر.ک: تفسیر موضوعی قرآن(قرآن در قرآن)، آیت الله جوادی آملی، ج1.]در اینجا توجه به دو نکته لازم است:
اول این که، وجود این مراتب و سطوح به معنای تکامل پذیر نبودن درک و فهم قرآنی افراد یا عدم امکان صعود به سطوح و مراتب بالاتر نیست؛ بلکه بر عکس درک و فهم قرآنی افراد تکامل پذیر بوده و راه رسیدن به مراتب و سطوح بالا باز است که با تلاش در جهت کسب علوم و تهذیب نفس به دست خواهد آمد. دوم این که، عدهای از انسانها بر اثر کفر، شرک، نفاق، دنیا گرایی، تکبر،، ظلم و گناه از قرآن و بهرهمندی درست از آن محروم شده و به مراتب و سطوح آن حتی درک و فهم الفاظ و عبارات آن آنچنان که شایسته است راه نمییابند. و به فرموده قرآن: « وَ لا یَزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَساراً ؛ و (آیات قرآن) ستمگران را جز خسران (و زیان) نمی افزاید. »[ سوره إسراء، آیه 82.].
سطوح و مراتب قرآن و بهرهمندان