نشاط علمی زمان امام صادق(علیه السلام)

در زمان امام صادق(علیه السلام) نشاط علمی و بحث های داغ فقهی و عقایدی وضعیت خاصی را در جامعه علمی اسلامی به وجود آورده بود. وضعیتی که ایجاب می کرد هر مسلمان پاک نهادی در این چالش بزرگ علمی به سود اسلام وارد معرکه شود و جانانه از اسلام حمایت و پشتیبانی و دفاع نماید.
آن چه مهم است تحلیل زمینه های این نشاط فوق العاده علمی است و این که این نشاط تحت تأثیر چه عواملی به وجود آمد و آن عوامل هر کدام در چه حد تأثیرگذار بوده است؟
به طور کلی چهار عامل مهم را در این مسئله باید مؤثر دانست:
عامل اول، برمی گردد به فضا و محیط جامعه که تحت تأثیر انگیزه های مذهبی بود و عموم مردم نیز رویکردهای دینی در فعالیت هایشان، نمود مشخص و بارزی داشت.
عامل دوم، این بود که در فضای باز سیاسی و فرهنگی آن دوره، تمدن ها و گرایش های فکری متعددی با دنیای اسلام و مسلمانان ارتباط پیدا کردند مانند تمدن ایرانی که در علم و دانش دارای سابقه درخشان بود، و مصری ها و سوری ها که از مراکز تمدن آن روز به شمار می رفتند. برگزیدگان این تمدن ها برای آشنایی با اسلام و درک بهتر و عمیق تر تعلیمات اسلامی، با مسلمانان به مذاکره و مناظره می پرداختند و به رشد علمی و کاوش های عالمانه رونق می بخشیدند.
سومین عامل روحیه هم زیستی مسالمت آمیز مسلمانان با اهل کتاب بود. اسلام دینی جهان شمول است و در فرهنگ اسلامی مرزهای آبی و خاکی و جغرافیایی جلوه ای ندارد و این باعث شده بود که تعصبات نژادی و قبیله ای و مانند آن در نظر مسلمانان بی اهمیت جلوه کند و آنان را با غیرمسلمانان به تعامل نیک و صلح آمیز و برادرانه در حدود مشخص برانگیزد.
چهارمین عامل در ایجاد نشاط علمی و شورِ بحث و مناظره و تحقیق روی کرد آزادی فکری در جامعه بود. البته عباسیان نیز در این آزاد فکری بی تأثیر نبودند، اما ریشه این آزادی در تعالیم اسلام چنان محکم و استوار بود که اگر عباسیان هم می خواستند از آن ممانعت کنند، توفیق نمی یافتند[ سیره پیشوایان، ص 354.].