پیامبر(ص) وخرید و فروش

در منابع معتبر جایی ندیدیم پیامبر(ص) برده فروخته باشند اما زیاد برخورد کردیم که برده آزاد کرده اند: غلامان و کنیزان پیامبر(ص)خدمتکاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دو دسته‌اند: 1: خادمانی که از افراد آزادی هستند که به خدمتکاری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرداختند. مانند: انس بن مالک و غیره 2: کنیزانی مانند سلمی و خضره و رضوی و میمونه، ام ایمن و غیره بودند. سیره پیامبر مبتنی بر احکام اسلامی و از بین بردن برده‌داری و به رسمیت شناختن آزادی انسان‌ها در برابر سایر اشخاص می‌باشد.توصیف اجمالی از غلامان پیامبردر منابع از خدمتکاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با سه عنوان خدم، امه (کنیز)، مولی پس از فتوحات اصطلاح موالی (جمع مولی) بیشتر به کسانی گفته می‌شد که با اسلام‌آوردن از بندگی رهایی یافته اما تحت عنوان مولی تحت حمایت صاحبان خود باقی می‌ماندند و یا مردم سرزمین‌های مفتوحه با عقد موالات و هم‌پیمانی با فاتحین یا یکی از قبایل عرب خود را تحت حمایت قرار می‌دادند. (با معانی متضاد صاحب و برده، آزادکننده، هم پیمان، پناهنده و غیره.) [1][2]و یا عبید [3]و مولاه [4]یاد شده است. در اصطلاح غلام و کنیز به کسی گفته می‌شود که «طی اسارت به بندگی در آمده باشد.» اما خدم عام‌تر از این دو کلمه بوده و گاه افراد آزاد با انگیزه‌های مختلف به صورت داوطلبانه به خدمت شخص خاصی در می‌آمدند. [5]جایگاه خادمان
با توجه به این تعریف، چند دسته از افراد را می‌توان در جایگاه خادمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مورد بررسی قرار داد.
1) خادمان آزاد، غلامان و موالی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هند و اسماء دو پسر حارثه اسلمی و انس بن مالک از افراد آزادی هستند که به خدمتکاری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرداختند. [6]زید بن حارثه پس از هبه او از طرف خدیجه، آزادشده و به عنوان فرزندخوانده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) انتخاب شد. [7]ابوکبشه (سلیم)، انسه (ابا مسروح) [8]شقران [9]سفینه (مفلح)، [10]ثوبان، یسار، ابورافع (اسلم) فضاله، ابومویهبه، رافعگ، مدعم، کرکره، رباح، [11]انجشه (ابا ماریه)، ابو لبابه، (زیدبن المنذر)، ابوضمره (ابوضمیرة)، هشام، [12]سلمان فارسی در برخی منابع تحت عنوان موالی پیامبر ذکر شده است. در اصل طی سفر به اسارت گرفته شد و به بردگی یکی از یهودیان مدینه درآمد و با همیاری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آزاد و از سوی ایشان به افتخار سلمان منا اهل البیت نائل گردید، [13][14]وغیره. از جمله غلامانی و موالی هستند که برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ذکر شده‌اند.
2) کنیزان و مولاة پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
سلمی و خضره و رضوی و میمونه، ام ایمن (برکه) [15]روضه، ربیحه، [16]ماریه قبطیه، ریحانه [17]و صفیه [18]نیز از جمله کنیزان به شمار می‌روند. (جهت اطلاع بیشتر راجع به اسامی خدمتکاران، غلامان و کنیزان به سبل الهدی و الرشاد مراجعه شود.)
رابطه متقابل پیامبر و خادمان
1) خدمت این افراد در نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در یک زمان واحد نبوده، بلکه در مقاطع مختلف زمانی بوده است. [19]2) این اشخاص به چند صورت در اختیار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرار می‌گرفتند، پس از اسارت در جنگ‌ها که با نبرد (همانند یسار و غیره.) [20]و یا صلح (صفیه و غیره [21]صورت می‌گرفت. مورد دیگر کسانی بودند که از سوی سایر اشخاص به ایشان بخشیده می‌شدند (ماریه قبطیه) [22]و مدعم. [23]و یا از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خریداری می‌گردیدند (ثوبان و غیره.) [24]در مواردی نیز این افراد به صورت خدمتکار خانوادگی به شمار می‌رفتند (ام ایمن که کنیز آمنه مادر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود و آزاد شد.) [25]3) سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در واقع بیانگر موضع اسلام نیز می‌باشد مبتنی بر از بین بردن برده‌داری و به رسمیت شناختن آزادی انسان‌ها در برابر سایر اشخاص می‌باشد. سیره رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این بود که ایشان به مناسبت‌های مختلف و یا بلافاصله غلامان و کنیزانی که در اختیار ایشان قرار می‌گرفت را آزاد می‌نمودند.
4) در گزارش‌های تاریخی تنها چند مورد ذکر شده است که در خدمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باقی ماندند. از میان کنیزان به جز افرادی چند هم چون ماریه قبطیه (مادر ابراهیم) و صفیه ‌ (دختر بزرگ یهودیان خیبر، که مهریه وی، سند آزادی او بود.) به همسری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درآمدند. [26]و بقیه بدون هیچ قیدی آزاد شدند. از میان غلامان نیز تنها تعدادی بودند که بر اثر فوت و یا کشته شدن در جنگ همانند کرکره [27]و یا شرایطی خاص به خدمت خود ادامه دادند، همچون زید بن حارثه که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وی را مختار نمود که به همراه خانواده‌اش رفته و یا این که نزد ایشان بماند و پس از ماندن وی بود که به عنوان پسر خوانده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) انتخاب گردید. [28]و اسامه بن زید که در اواخر عمر رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به فرماندهی سپاه مسلمین انتخاب گردید فرزند همین شخص می‌باشد. [29]مورد دیگر ثوبان است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از خرید او را آزاد نمودند اما وی پس از آزادی در خدمت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باقی ماند. [30]5) یکی دیگر از جنبه‌های مهم در روابط، شیوه برخورد رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با این افراد می‌باشد. سیره ایشان این بود که امور خویش را در حد امکان خود انجام داده و به دنبال بهره‌کشی از سایر افراد، چه خدمتکاران، چه خانواده و یا سایر یاران و دوستان خود نبودند. آزادی بردگان و نبود گزارش منفی در روابط، از مصادیق بارز برای اثبات این مورد می‌باشد.
6) در گزارش‌های تاریخی تنها نمونه‌هایی چند، از نوع خدمات خدمتکاران آمده است که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌گردد و در برخی موارد احتمال می‌رود این خدمات به صورت مقطعی بوده است. ملازمت هند، اسماء و انس بن مالک بر در خانه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، [31] نگهداری شتران سواری آن حضرت توسط رباح [32]و نیز اذن طلبیدن برای مردم از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) توسط رباح و انسه [33]و مواردی از این قبیل.
در پایان لازم است به این نکته اشاره گردد که سیره رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که مبتنی بر احکام اسلامی بود زمینه‌ای شد که امروزه در بسیاری از نقاط جهان اسلام برده‌داری به صورت گذشته منسوخ گردد. امید است که با پیاده‌شدن اسلام اصیل، شاهد از بین رفتن برده‌داری قدیم و مدرن در سراسر جهان باشیم.
پی‌نوشت:
1. ابن منظور، جمال‌الدین، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1968م، ج12، ص166.
2. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414/1993، طالاولی، ج1، ص385.
3. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1414/1993، ط الاولی، ج11، ص405.
4. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص477.
5. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص405.
6. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414/1993، طالاولی، ج1، ص385.
7. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414/1993، طالاولی، ج1، ص386.
8. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص478.
9. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414/1993، طالاولی، ج1، ص386.
10. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص480.
11. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414/1993، طالاولی، ج1، ص386-387.
12. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص485- 482.
13. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414/1993، طالاولی، ج1، ص59.
14. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414/1993، طالاولی، ج1، ص62.
15. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414/1993، طالاولی، ج1، ص385-386.
16. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص485.
17. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، 1387/1967، ط الثانیة، ج3، ص169.
18. واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، 1361ش، ص210.
19. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1414/1993، ط الاولی، ج11، ص405.
20. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص479.
21. واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، 1361ش، ص210.
22. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، 1387/1967، ط الثانیة، ج3، ص169.
23. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص484.
24. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص480.
25. واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، 1361ش، ص210.
26. واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، 1361ش، ص210.
27. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص480.
28. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص468-467.
29. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، 1959م، ج1، ص473.
30. واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، 1361ش، ص208.
31. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414/1993، طالاولی، ج1، ص385.
32. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414/1993، طالاولی، ج1، ص387.
33. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414/1993، طالاولی، ج1، ص478