اطاعت شاگرد از استاد
ایا واجب است دستور استاد اطاعت شود؟
یکی از آداب تعلیم و تعلم و وظایف شاگرد در برابر استاد اطاعت از استاد و معلم و عدم مخالفت با آنها است. موسی(ع) در جواب خضر(ع)، تعهّد کرد که صبوری کند و از اوامر او سرپیچی نکند: «قالَ سَتَجِدُنی إِنْ شاءَ اللهُ صابِراً وَ لا أَعْصی لَکَ أَمْراً»؛ «گفت: به زودى مرا به خواست خدا شکیبا خواهى یافت، و هیچ دستورى را از تو نافرمانى نخواهم کرد». حضرت موسى در این عبارت نهایت ادب خود را آشکار میسازد، چرا که اطاعت از معلّم و صبر در راه تحصیل، ادب و شرط تعلّم است.نکتهای که از این آیه شریفه استفاده میشود این است که بر دانشجو واجب است در مقابل معلّمی آگاه و الهی، پیوسته تابع و تسلیم باشد و از فرمان او هیچگاه سرپیچی نکند و اگر حتی به نظر خودش راه و روش استاد و تعلیمات معلّمش هم صحیح نباشد، نباید اعتراض و مخالفت نماید؛ بلکه باید خوشتنداری کند تا سرانجام و نتیجه امور را بفهمد.این خود شعبهای از تواضع و فروتنی در برابر استاد و معلّم است؛ از اینکه موسى براى طلب علم، به تکاپو پرداخت، بر میآید که هیچکس نباید از طلب علم خوددارى کند، اگر چه پیامبر باشد و به حد اعلاى دانش، رسیده باشد و همچنین احدى نباید از تواضع در مقابل کسى که عالمتر است، خوددارى کند (مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص: 746). «پس مثل عالم همچون مثل درختى باردار است که چون تکان داده شود، تو را از میوههاى خود بهرهمند میسازد، و آن که میبایستى برنامه آموزش تو را تنظیم کند عالم است نه شخص خودت» (تفسیر هدایت، ج 6، ص: 453).
متابعت، عبارت است از انجام کارى مانند فعل دیگران از نظر آنکه فعل آنها است، و جهت دیگرى هم اراده نشده. چنین کارى که از متعلّم سر بزند برهان روشنى است که وى از نخستین هنگام که براى دریافت بهره دانش به خدمت استاد میرسد تسلیم محض بوده و به طور کلى عملى که بازگشت بنزاع و جدال میکند از او سر نزند (منیة المرید فی أدب المفید و المستفید، ص: 236).
لزوم عمل به قوانین و راه و رسم متابعت – که در این آیه به چشم میخورد – به هیچ قید و شرطى مقید نیست؛ بلکه لزوم عمل به آداب و آئینهاى متابعت، به صورت مطلق؛ یعنى به گونهاى که به هیچ قید و بندى مقید نشده است، نشان دهنده عدم مخالفت با استاد و معلّم و نیز لزوم بکار داشتن منتهاى تواضع شاگرد نسبت به معلم و استاد میباشد.
ناگفته نماند که؛ از باب نگهداشتن حرمت استاد و معلم؛ اگر استاد مطلبی را در کلاس توضیح داده و توضیح استاد نارسا و یا نادرست است، متعلم نباید به صورت صریح این اشتباه را به استاد گوشزد کند، بلکه باید با اشارات لطیف این اشتباهات را برطرف کند. مثلاً خودش پاسخ صحیح مسئله را بیان کند و از استاد بپرسد: آیا در برابر سؤالهای مذکور، این پاسخ نیز قابل دفاع است یا نه؟ و… یا اگر در مواردی استادی پاسخ مسئلهای را نمیداند و از پاسخ دادن در آن جلسه طفره میرود، متعلم نباید با اصرار از استاد بخواهد که در همان جلسه پاسخ سؤال را بدهد. همچنین اگر استاد در کلاس مطلبی را به صورت ناقص یا نادرست توضیح داده است، متعلم نباید این عیب استاد را پیش دیگران بازگو کند.
اطاعت شاگرد از استاد