اقامه عزا
درمورد تاریخچه اعلام عزا که امروزه مرسوم است، مطالبی بفرماید؟
با استفاده از متون تاریخی متوجه می شویم که در عرب آن دوران و حتی قبل از شهادت امام حسین علیه السلام سینه زنی بسیار شایع بوده و هنگام عزاداری به سر و سینه و صورت می زدند. در این زمینه گزارشهای تاریخی بسیار زیادی در دست میباشد مثلا نقل شده که زنان پیامبر نیز به همین روش، نسبت به رحلت رسول خدا (ص) ابراز عزاداری نمودهاند. به عنوان مثال، ابن هشام به نقل از عایشه مینویسد:( زمانی که پیامبر خدا از دنیا رفت ) من به همراه بقیه زنان پیامبر سینه می زدیم و من به صورتم می زدم.(عبد الملک بن هشام بن أیوب الحمیری المعافری أبو محمد ( متوفی 213 ) ، السیرة النبویة ج6، ص75، ح 26391 ، تحقیق : طه عبد الرءوف سعد ، ناشر : دار الجیل ـ بیروت ـ ، الطبعة : الأولى ، سال چاپ : 1411 ؛ ابن حنبل أبو عبدالله الشیبانی ، احمد (متوفی 241) ، مسند ج 6 ، ص 274 ، ناشر : مؤسسة قرطبة –مصر؛البلاذری،أحمدبنیحیىبنجابر (المتوفى : 279هـ) ،أنساب الأشراف ج1 ص 243 ؛مسندأبی یعلى،اسم المؤلف: أبویعلى الموصلی التمیمی،أحمدبن علی بن المثنى ( متوفی 307 ) ،مسندأبی یعلى ج 8 ،ص63 ،تحقیق : حسین سلیم أسد،ناشر : دارالمأمون للتراث – دمشق – ،الطبعة : الأولى، 1404 – 1984؛ الطبری، أبی جعفر محمد بن جریر،متوفی 310 ،تاریخ الأمم والملوک ج 2 ،ص 232 ،ناشر : دارالکتب العلمیة–بیروت)ابن منظور لغت شناس معروف عرب در ترجمه واژه « لدم » می نویسد :لدم : اللدم ضرب المرأة صدرها . . . و التدام النساء : ضربهن صدورهن ووجوههن فی النیاحة .لدم : به معنای به سینه زدن زن می باشد . . . و التدام زنان : به معنای به سینه و صورت زدن زنان در مصیبت است.(. ابن منظور ، محمد بن مکرم بن منظور الأفریقی المصری (متوفی 711 ) ، لسان العرب ج12، ص 539 ، ناشر : دار صادر – بیروت ، الطبعة : الأولى) البته از این نمونه ها بسیار است که به جهت طولانی نشدن جواب از ذکر آنها خودداری می کنیم. با توجه به این مقدمه به مطالب ذیل دقت بفرمایید:سینه زنی: نوعی مراسم سنتی عزاداری برای سید الشهدا(ع) و دیگر ائمه مظلوم، است. این مراسم معمولا همراه نوحهخوانی با آهنگی خاص میباشد.(جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، 1385، چاپ هشتم، ص256.)ریشه یابی(فلسفه) این مراسم: اصل این سنت بویژه در میان عربها رواج داشته است آنها به هنگام وارد شدن مصیبت، دستها را به صورت ضربدری -به گونه ای که کف دستها به طرف صورت باشد- روی هم قرار داده و به نشانه عزا به سینه میزدند(کاری که همکنون نیز در میان زنان عرب بسیار رواج دارد). سینه زنی به مرور زمان به صورت موجود در آمده که با انتخاب نوحه های سنگین حرکات دست بر سینه میخورد.(ر.ک: جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، ص256-257.)این گونه نوحهگری ابتدا به صورت فردی بوده اما به مرور زمان به صورت گروهی و دستجات سوگواری در آمده است.( حسن مشحون، موسیقی مذهبی ایران، سازمان جشن و هنر، 1350ش، ص26.) (بهترین راه برای زنده نگاه داشتن آن فجایع، کارهایعملی میباشد. این کارهای عملی وقتی با هنرنمایی همراه باشند تاثیر عمیقتری از خود بر جای خواهند گذاشت .سینه زنی یکی از این کارهای عملی همراه با هنرنمایی است و به همین دلیل مورد استقبال همه قرار گرفت. بر سر و بر صورت و یا اعضای دیگر زدن هم تاثیر دارد ولی مانند سینه زنی طبیعی و خود جوش نیست).چرا سینه زنی: این کار نوعی عکس العمل عاطفی است. (انسان به هنگام اوج هیجان، حزن و اندوه کارهایی را به صورت عکس العمل از خود بروز میدهد که منشا عاطفی دارد. مثلا به هنگام شادی به ناگاه فریاد سر میدهد یا دست (کَف)میزند. به همین صورت به هنگام عزا نیز گاه شیون کرده دست بر روی دست میزند یا به سر، صورت و یا سینه خود میکوبد). برخی زنان حاضر در صحرای کربلا پس از مشاهده آن فجایع، با زدن بر سینه خود به عزاداری پرداختند. میتوان چنین حدس زد که: با به حرکت در آمدن کاروان اسرای کربلا و اقامه عزا از سوی آنان در شهرها و اقامتگاه های بین راه و همراهی برخی از مردم با آنان این روش به مرور زمان به صورت یک سنت و شیوه در عزاداری امام حسین (ع) در آمد. پیشینه عزاداری (سیر تحول آن در طول تاریخ): نخستین کسانی که در شهادت امام حسین ـ ع ـ به عزاداری پرداختند، اهلبیت آن حضرت و بنیهاشم بودند. شروع عزاداری آن حضرت بدون فاصله بعد از شهادت آن جناب در سرزمین کربلا بود؛ و روز عاشورا برای اهلبیت روز عزا و اشک و آه و سوز و گداز بود که نیازی به توضیح ندارد. خواهران و دختران آن حضرت که در صحنة کربلا حضور داشتند، آن حوادث تلخ و دلخراش را با اشک و آه و سوز و گداز پشت سر نهادند. از جمله، نقل کردهاند که زینب کبری ـ س ـ در قتلگاه، سخنان آتشینی به زبان آورد و ناله سرداد به طوری که دوست و دشمن را به گریه واداشت.(الملهوف علی قتلی الطفوف، ص 180 ـ 181. و ر.ک: مُثیرالاحزان، ص77.)بر اساس منابع کهن تاریخی اولین سینه زنی دسته جمعی و خود جوش مردم را باید زمانی دانست که به مردم مدینه اعلام کردند امام سجّاد ـ ع ـ همراه زنان اهلبیت ـ ع ـ به نزدیکی مدینه رسیده است. در این هنگام بود که مردم مدینه یکپارچه به سوی کاروان امام روی آوردند، در حالی که زنان به سر و صورت خود میزدند و ناله و شیون میکردند.(سید ابنطاووس، اَلْمَلْهُوف علی قَتْلَی الطُّفُوف، ص230ـ 227.)در عصر امام باقر و امام صادق علیهما السلام (که دولت اُمَوِی رو به ضعف گذارده بود و در نهایت به وسیلة نیروهای عباسیان برافتاد، دولت عباسی هم که تازه روی کار آمده بود، هنوز مخالفتش را با شیعیان و خاندان پیامبر ـ ص ـ بروز نداده بود) مسئلة عزاداری امام حسین ـ ع ـ به عنوان یک مراسم مذهبی سالیانه رواج یافت. از روایت ابنقولویه برمیآید که در زمان امام صادق ـ ع ـ مردم اطراف کوفه و نواحی دیگر اعم از زن و مرد برای زیارت قبر امام حسین ـ ع ـ و یارانش به کربلا میرفتند و به قرائت قرآن، ذکر مصائب و نوحهگری و مرثیهسرایی میپرداختند.(ابنقولویه، کاملالزیارات، ص539 ـ 538.) این روال در عصر سایر ائمه تا عصر غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه ادامه یافت.عزاداری در عصر آلبویه یکی از مهمترین مراحل عزاداری امام حسین ـ ع ـ ، دورة قدرت یافتن سلسلة آلبویه در قرن چهارم هجری میباشد؛ که اوج گسترش تشیّع است. در این قرن حکومتهای شیعی چون: زیدیان یمن، حمدانیان در شمال عراق، فاطمیان در مصر و آلبویه در عراق به روی کار آمدند. عزاداری امام حسین ـ ع ـ برای نخستین بار در این قرن، در قلمروی حکومت آلبویه و تحت حمایت آنان به صورت علنی و عمومی در کوچه و بازار برگزار شد. مورّخان اسلامی به خصوص مورّخانی که وقایع را به ترتیب سنواتی نوشتهاند، از جمله: ابنجوزی,(ابنجوزی، اَلْمُنْتَظِم فی تاریخ الامم، ج14، ص150.) ابنکثیر,(ابنکثیر، البدایة و النهایة، ج11، ص276.)ابناثیر,(ابناثیر، الکامل فی التاریخ، ج5، ص331.)یافعی(یافعی، مِرآةُالجِنَان، ج2، ص347.) و ذهبی(یافعی، مِرآةُالجِنَان، ج2، ص347.)در ضمن وقایع سال 352 ق و سالهای بعد از آن، چگونگی عزاداری شیعه را در روز عاشورا نوشتهاند.دستههای سینهزنی شکل جدید عزاداری بود که در عصر آلبویه به مراسم سوگواری امام حسین ـ ع ـ افزوده شد. معزّالدوله در سال 352 ق دستور داد، روز عاشورا تعطیل شود. آن روز شیعیان به صورت دسته جمعی با حالت غم و اندوه به سر و روی خویش کاه و خاکستر میپاشیدند و به سر و سینه میزدند و اشعاری در عزای امام حسین میخواندند و خیابانهای شهرها را میگشتند. همچنین در این روز مردم از تهیة غذا برای خویش خودداری میکردند. از این رو نیکوکاران، احسان و اطعام میدادند. تنها آلتی که از آن در این نوع دستهها نام برده شده طبل است.ابنجوزی (نویسنده و عالم معروف اهل سنت) گفته است: «در عاشورای سال 352 ق بازارها بسته شد و خرید و فروش موقوف گردید؛ قصّابان گوسفند ذبح نکردند، هریسهپزها هریسه (حلیم) نپختند، مردم آب ننوشیدند؛ در بازارها خیمه برپا کردند و به رسم عزاداری کرباس آویختند؛ زنان به سر و روی خود میزدند و بر حسین ندبه میکردند»(ابنجوزی، اَلْمُنْتَظِم فی تاریخ الامم، ج14، ص150.)ابناثیر (عالم و مورخ سرشناس اهلسنت) مینویسد: «در روز عاشورا به دستور معزّالدوله مغازهها بسته شد خرید و فروش موقوف گردید و مردم با چهرههای سیاه شده و موهای پریشان گرداگرد شهر بغداد میگشتند و بر سینه میزدند و اشعار حزنانگیز میخواندند».(ابناثیر، الکامل فی التاریخ، ج5، ص331.)در عصر صفویه، سوگواری، افزون بر دهة محرّم و عاشورا، در ماه صفر و ماه رمضان نیز که اوقات شهادت و رحلت سایر معصومان ـ ع ـ در آنها واقع شده، رواج یافت در حالی که پیش از این، گزارشی از سوگواری شیعیان ایران در سایر روزها، غیر از روز عاشورا وجود ندارد.(البتّه قبلاً گذشت که در عصر امام صادق ـ ع ـ شیعیان عراق در روزهایی غیر از عاشورا نیز که روایاتی در فضیلت زیارت امام حسین ـ ع ـ در آن روزها وارد شده در کربلا و کنار قبر آن حضرت به عزاداری میپرداختند. (ابنقولویه، کامل الزیارات، ص342ـ 316، بابهای: 70، 71، 72، 73، 74.)نصرالله فلسفی در این باره مینویسد: «در ده روز اوّل ماه محرّم از طرف شاه و بزرگان و اعیان کشور، در پایتخت و شهرهای دیگر، مجالس روضهخوانی دائر میشد و در شب و روز عاشورا و روز بیست و یکم رمضان دستههای سینهزن و سنگزن و امثال آنها با مراسم و تشریفاتی که هنوز هم در بسیاری از شهرهای ایران متداول است به راه میافتاد».( نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج3، ص6)حتّی شاه عباس صفوی در سفرهای جنگی نیز سوگواری امام حسین ـ ع ـ را برگزار میکرد از جمله در ماه محرّم سال 1013 ق که قلعة ایروان را در محاصره داشت و با ترکان عثمانی میجنگید مراسم عزاداری دائر کرد و در شب عاشورا از اردوی او چنان فریاد فغان برخاست که مردم قلعه وحشت کردند و به گمان اینکه شاه عباس فرمان حملة شبانه و ناگهانی را صادر کرده است تسلیم شدند. و قلعه به دست ایرانیان افتاد.(پیشین، ج3، ص10.)خلاصه و نتیجه مطالب فوق آن که: شروع عزاداری از عصر ائمه بوده و در عصر رواج و توسعه این عمل و دستجات آن مربوط به زمان صفویه میباشد و در عصر قاجاریه بر تجملات این مراسم افزوده شد.(حسن مشحون، موسیقی مذهبی ایران، سازمان جشن و هنر، 1350ش، ص26.)حد و حدود سینه زنی: محدوده آن توسط مراجع تقلید معین و مشخص میگردد.ولی قاعده کلی آن این است:1-باید خردمندانه باشد.2- نسبت به موضوع مورد نظر اهانت به حساب نیاید.در پایان دو روایت را برایتان نقل می کنیم تا ببینید که حتی حضرات معصومین هم تا چه اندازه ای در مصیبت جانسوز شهادت سیدالشهداء اهتمام می ورزیده اند آنگاه به یقین شما با خواندن این روایات و تامل در آن دیگر در مورد عزاداری و سینه زنی شک و تردیدی برایتان باقی نخواهد ماند:از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: هر آینه چاک زدن گریبانها و لطمه زدن صورت ها بر حسین بن علی باید باشد و بر مانند آن بزرگوار لطمه زده می شود بر صورتها و چاک زده می شود بر گریبانها.( تهذیب الاحکام،شیخ طوسی، دارالکتب اسلامیه، تهران چاپ چهارم 1365ش،ج8،ص335؛ عوالی الآلی ،شیخ محمد بن علی بن ابراهیم، انتشارات سید الشهداء، اول،1405ق، ج3،ص409؛بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسه الوفاء،بیروت،1404ق، ج82،ص106)همچنین دیدن حضرت سکینه در رؤیا مادرش فاطمه زهرا(س) را به این حالت که: فلطمت علی وجهها و نادت وا والداه…حضرت زهرا سلام الله علیها در عزای امام حسین علیه السلام بر صورت خویش لطمه می زد و صدای ناله اش به وای پسرم بلند بود…( لهوف، سید بن طاووس، انتشارات جهان، تهران، 1348ش،ص198؛ بحارالانوار، ج45،ص147. )
اقامه عزا