دین و اندیشه

تقویت عقل

پرسش و پاسخ

انسان ساده ومظلوم و بی عقل چگونه می تواند بعد ۳۶سال خود را تغییر دهد ؟با تشکر از لطف همه دست اندرکاران خصوصا اساتید محترم,ا

برای چنین انسانی تقویت عقلانیت در صدر تمام کارهایی است که باید انجام دهد. عامل تقویت عقلانیت شناخت است. دو نوع شناخت داریم اطلاعات عمومی و اطلاعات علمی. هر دو نوع اطلاعات برای انسان مفید است اما اطلاعات علمی که درباره حقایق است تاثیر اصلی در تقویت عقلانیت انسان دارد. پرورش عقلگوهر عقل، ارزشمندترین نعمت الاهی برای بشریت است و به همین جهت است که انسان اشرف مخلوقات نامیده شده است. به واسطۀ این نعمت بزرگ است که انسان می تواند هستی را از نیستی، خیر را از شر، هدایت را از ضلالت، دوست را از دشمن، نور را از ظلمت و حق را از باطل و بد را از خوب تمییز دهد و از آفات و خطرات مصون و محفوظ بماند.از مطالب گذشته روشن شد که همه انتخاب های انسان از عقل و نوع اندیشه او الهام می گیرد، بنابراین در ابتدای حرکت خودسازانه لازم است که ذهن و فکر انسان کاملا با اندیشه الهی انس بگیرد و باورهای الهی داشته باشد، تا زندگی اش در مسیر الهی شدن و هدف اصیل آن جریان پیدا کند. روی این حساب پرورش عقل برای انسان طالب کمال بسیار با اهمیت است، بعدا به این نکته واقف خواهیم شد که مبنای اراده و نوع عملکرد او در بخش مراقبه و گام های عملی ای که در مسیر خودسازی برخواهد داشت، همه بر اساس رهنمودهای عقلانی و تفکرات شخصی او شکل خواهد گرفت.
تفکر الهی در انسان در دو مرحله شکل می گیرد. اول، آشنایی با محصولات فکری اندیشمندان الهی از طریق مطالعه و دقت و پژوهش در آنها و همچنین مقایسه آنها با اندیشه های مادی و نتایج آن در ساخت و ساز انسان و جامعه. دوم، تفکر شخصی در سوال های اساسی زندگی و دین و تولید اندیشه های دینی و نقد اندیشه های مادی و مبارزه فکری با آنها.
 
راه های پرورش عقل و اندیشه الهی
راه های زیادی برای پرورش عقل و اندیشه الهی وجود دارد که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:
1-استفاده از معلم و استاد دلسوز و عالم ربانی؛ امام علی (ع) یکی از گروه های سعادت مند را دانشجویانی می داند که درپی یافتن راه از طریق تعلیم و بهره گیری از اساتید و معلمان دلسوز و عالم ربانی هستند. نهج البلاغه، ص 496 ، النَّاسُ ثَلَاثَهٌ فَعَالِمٌ رَبَّانِی وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَی سَبِیلِ نَجَاهٍ وَ هَمَجٌ رَعَاع. مردم سه دسته اند: عالم ربانی و دانشجویی که در راه نجات قدم می زند و کف روی آب.
2- ارتباط با کتاب و کتابخانه و مطالعه؛ چنان که امام صادق (ع) فرمود: “مطالعه فراوان در مطالب علمی عقل را باز و شکوفا می سازد”طباطبائی، محمد حسین، المیزان، ، ج 5، ص 413٫. موضوع مطالعه بسیار مهم است، زیرا همه چیز از مطالعه شروع می شود. شروع کمال و خودسازی با مطالعه است و انسانیت انسان با مطالعه آغاز می شود.
3- سیر و سفر در زمین و مطالعه تاریخ گذشتگان؛ قرآن در موارد متعددی انسان را امر به مسافرت های تحقیقاتی کرده و فرموده است: “بگو: روی زمین گردش کنید! سپس بنگرید سرانجام تکذیب کنندگان آیات الاهی چه شد؟ انعام، 11، “قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُکَذِّبینَ”. بگو: در روی زمین سیر کنید و ببینید عاقبت کار مجرمان به کجا رسید” نمل، 69، “قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُجْرِمینَ” . “بگو: در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند (به همین گونه) جهان آخرت را ایجاد می کند یقیناً خدا بر هر چیز توانا است عنکبوت، 20، “قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ ینْشِئُ النَّشْأَهَ الْآخِرَهَ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَی ءٍ قَدیرٌ”!بگو: در زمین سیر کنید و بنگرید عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود؟ بیشتر آنها مشرک بودند”! روم، 42، “قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیفَ کانَ عاقِبَهُ الَّذینَ مِنْ قَبْلُ کانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکینَ”.
4- تفکر و اندیشه ورزی در آیات تکوینی خداوند؛ مسلماً در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه های (روشنی) برای خردمندان است. قرآن مجید صاحبان عقل و اندیشه را کسانی می داند که در نشانه های خداوند تفکر می کنند و می فرماید: “ . برای خردمندان است، همان ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می کنند و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند (و می گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده ای! منزهی تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار”! آل عمران، 191 ، 190، “لّأِوْلی الْأَلْبَابِ الَّذِینَ یذْکُرُونَ اللَّهَ قِیمًا وَ قُعُودًا وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یتَفَکَّرُونَ فی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَاذَا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ
5- پرهیز از تقلید کورکورانه؛ این امر باعث می شود تا انسان در کسب حقیقت از عقل و تفکر خویش بهره جسته و بدین واسطه حقانیت اسلام را با عقل و تفکر خویش دریابد. چرا که قرآن مشرکانی را که به تقلید کورکورانه از پدران مشرک خود می پرداختند به شدت مذمت می نماید و می فرماید: “و هنگامی که کار زشتی انجام می دهند می گویند: پدران خود را بر این عمل یافتیم و خداوند ما را به آن دستور داده است! بگو: خداوند (هرگز) به کار زشت فرمان نمی دهد! آیا چیزی به خدا نسبت می دهید که نمی دانید”؟! اعراف، 28، “وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً قالُوا وَجَدْنا عَلَیها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُون ”.
6- ارتباط با خردمندان و دانشمندان و دانایان؛ امیرالمؤمنین علی (ع) می فرماید: “قطع ارتباط از خردمند مساوی با پیوستن به نادان است “طباطبائی، محمد حسین، المیزان، ج 5، ص 114٫و یا در بخشی از حدیث پیامبر اکرم (ص) آمده است: “شایسته است که شخص خردمند عاقل شبانه روز خود را به چهار بخش تقسیم کند: بخشی را به همنشینی با دانشمندی که او را در امر دینش یاری دهد، صرف نماید”. همان، ص 113٫
7- پیروی از روی فکر و اندیشه؛ چنان که انبیا و پیامبران الاهی نیز همواره مردم را به تفکر و بصیرت در دستورات و آموزه های آیین خود دعوت می کردند. در این مورد قرآن کریم می فرماید: “بگو این راه من است، من و پیروانم با بصیرت کامل همۀ مردم را به سوی خدا دعوت می کنیم”. یوسف، 108و نیز پیامبر اکرم (ص) فرمود: “تسلیم راهنمایی عقل باشید که به کمال دست یابید، و از آن سر نتابید که سرانجام پشیمان می گردید.[ حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف (دایره المعارف جامع اسلامی)، ج 5، ص 412٫
8- عدم غلبه احساس بر عقل؛ از دیگر موارد رشد عقل و کسب استقلال فکری است. امام سجاد (ع) در این رابطه می فرمایند: “هر آن کس که عقلش کامل ترین اندوخته اش نباشد، هلاکش بسیار آسان است”. همان.
9- تفکر در اعمال و رفتار خود و محاسبه نفس؛ مرحوم ملا احمد نراقی (رحمةالله علیه) در باب کیفیت تفکر در اعمال و رفتار خود می فرمایند: «آدمی در هر شبانه روزی ساعتی به تفکر کار خود بیفتد و اخلاق باطنیه و اعمال ظاهریه خود را تفحص کند و احوال دل و جوارح خود را تجسس نماید. لوح دل را در مقابل خود نهاده آن را ملاحظه کند و دفتر شبانه خود را گشوده، سر تا پای آن را مطالعه فرماید.» (معراج السعادة، ص 120 به بعد)
ایشان در ادامه توضیح می دهند که اگر دیدی در طول روز، به دستورات خداوند عمل کرده، از معصیت ها و گناهان اجتناب کرده ای، حمد و سپاس الهی را بجای آور؛ و اگر دیدی معصیتی از تو سرزده و با رفتار و کردارت، مخالفت امر الهی نموده ای، توبه کرده و با جبران عمل، به علاج بپرداز.
ایشان در ادامه توصیه می کنند که انسان با نظر بصیرت به اعمال خود بنگرد و ببیند آیا از صفات رذیله ای که او را به هلاکت می اندازد، از قبیل بخل و حسد و کبر و… چیزی در وجود او هست یا نه؛ و با چراغ فکر همه زوایای وجودش را تفحص کند تا مبادا با این صفات مهلکه خدای خود را ملاقات کند!
در فقه الرضا (علیه السلام) آمده است: «اندیشیدن آینه تو است؛ بدی ها و خوبی هایت را به تو نشان می دهد.» (میزان الحکمة، ج10، ح16209)
امام علی (علیه السلام): اندیشه کردن در خوبی ها، انگیزه بکار بستن آن ها می شود.
امام علی (علیه السلام): ریشه سالم ماندن از لغزش ها، اندیشیدن پیش از عمل کردن است و سنجیدن پیش از سخن گفتن.
10- فکر کردن به نعمت های خدا؛ امام علی (علیه السلام): اندیشیدن در باره نعمت های خدا، نیکو عبادتی است.
11- تفکر در باره باقی بودن آخرت و فانی بودن دنیا؛ امام علی (علیه السلام): تمیز دادن (تشخیص دادن) ماندنی (آخرت) از رفتنی (دنیا)، از شریف ترین اندیشه ها است.
12- تفکر در قرآن کریم؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله وسلم): سهم دیدگان خود را از عبادت به آنان دهید. عرض کردند: ای رسول خدا! سهم آن ها از عبادت چیست؟ فرمود: نگریستن به قرآن و اندیشیدن در آن و پند گرفتن از شگفتی هایش.
در نتیجه پرورش فکر و کسب استقلال فکری با توجه به آیات و روایات، انسان در راه رسیدن به رشد و تعالی پیشرفت چشمگیری می نماید و نهایتاً معرفت و شناخت او به خداوند متعال ارتقا می یابد. قرآن کریم در این باره می فرماید: “خردمندان کسانی هستند که به پیمان با پروردگار پایبندند و پیمان نمی شکنند و به هر موردی که خدا امر فرموده رابطه برقرار می کنند (و به هر جا که به گسستن امر کرده بگسلند) و از خدای بترسند و از سختی حساب قیامت هراسناک باشند. و کسانی هستند که جهت نیل به رضای خداوند خویش، شکیبایی پیشه کنند و نماز را به پای دارند و از آن چه خدا روزی شان کرد. پنهان و آشکار اتفاق نمایند و در برابر بدی، نیکی پاداش دهند”. رعد، 22- 19 .

تقویت عقل

دیدگاه شما برای ما ارزشمند است

نظر شما چیه؟ منتظر نظرات ارزشمند شما هستیم *

دکمه بازگشت به بالا